I. A. Bakieva, X. S. Xadjaev, M. Z. Muhitdinova., Sh. Sh. Fayziyev. Mikroiqtisodiyot
Download 3.43 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 6-rasm. Bozor hajmi kichik bo`lganda narxlarni diversifikatsiyalash.
- Talonlar va narxdan berilgan siylovlarning iqisodiy taxdili
- Talonlardan foydalanuvchi va ulardan foydalanmaydigan haridorlarda narxga bog`liq talabning o`zgaruvchanligi
- 8-rasm. Talab eng avjiga chiqqanda narxni diversifikatsiyalash
- Tayanch so`z va iboralar
- XVI BOB. ISHLAB CHIQARISH OMILLARI BOZORI
hosil bo`ladi. Boshqcha aytsaq birinchi navli tovarlar narxi, ikkinchi navli mahsulot narxidan 1,5 marta yuqori bo`lishi kerak. 5-rasm tovarlar toifasiga kura narxlar diversifikatsiyasini kursatadi. Birinchi navli maxrulotga bo`lgan talab egri chizoti D,, ikkinchi navli tovarlarga talab egri chizigaga nisbatan kamroq uzgaruvchanlikka ega va binobarin, birinchi navli mahsulotga kuyilgan narx yuqriroq bo`ladi. Ishlab
322
chiqarishning ja’mi hajmi hisoblangan Q, = Q,+Q 2 chegarali daromadlar egri chi3 HFH
MR, va MRj ni qasmlariga tsarab kushish ortsali aniqaanadi. Buning natijasida uzuk-uzuk chiziqai MR,, xosil bo`ladi va daromadning chegarali harajatlar egri chiziga bilan kesishgan nukgasi belgilanadi. MC MR 1 va MR 2 ga
teng bo`lishi zarurligini xisobga olib, biz ishlab chiqarish hajmi Q 1 va Q 2 ni
aniqaash uchun mana shu kesishuv nuqasidan chap tomonga ufqay to`g`ri chiziqni tortishimiz mumkin.
5-rasm. Tovarlar toifasiga qarab narxlarni diversifikatsiyalashning chizma tasviri. Firma uchun iste’molchilarni guruhlarga bo`lib ularga maxsulot sotish har doim ham foydali bo`lavermaydi. Xususan, ikkinchi guruh iste’molchilarining talabi katta bo`lmasligi va chegarali harajatlar keskin ravishda oshib ketishi mumkin.
Shunday bo`lganda ikkinchi navli (ikkinchi guruhga mo`ljallangan) mahsulotlarni ishlab chiqarish va sotish harajatlari oshib ketib chegaraning daromadlardan yuqori bo`lishi yuzaga keladi. 6-rasmga qarab mulohaza qalsaq firma yagona narx R o`rnatib va maxsulot sotishni iste’molchilarni yagona umumiy guruhiga qaratsa o`zini yaxshi his etishi mumkin. Chunki, aks holda,
323
ikkinchi, hajmi kichiqoq bozorga xizmat kursatishning qo`shimcha harajatlari qo`shimcha daromaddan oshib ketishi mumkin. 1-m i s o l. Talonlar va narxdan berilgan siylovlarning iqisodiy taxdili Konservalangan mahsulotlar va ularga yuldosh tovarlar ishlab chiqaruvchilar ko`pincha talonlar ham chiqarishadi. Bu talonlar tovarni arzonlashtirilgan narxda siylov bilan sotilishini bildiradi. Talonlar maxsulot reklamasining bir kismi sifatida tarqatiladi, gazeta va jurnallarga yopishtirilgan holda chiqariladi yoki pochta orqali yuboriladi. Masalan, nonushtaga muljallangan butqa talonini taqaim etish uning narxi 25 tsentga past bo`lishini anglatadi. Firmalar nima sababdan shunday talonlarni chiqaradilar? Nima uchun tovar narxini osongina tushirib, shu asnoda talonlar chop etish va tarkatishdan ketadigan pulni tejab qolsa bo`lmaydimi? Talonlar narxlarni diversifikatsiyalash vositasi sifatida xizmat qaladilar. Tadqiqotlar ko`rsatishicha hamma iste’molchilarning faqat 20 — 30% talonlarni kesib olib, ularni saqaar va ishlatar ekanlar. Bu iste’molchilar talonlarga e’tibor bermaydiganlarga qaraganda narx o`zgarishini sezgirlik bilan qabo`l etishar ekan. Ularning narxga bokliq talabi uzgaruvchanroq, rezervlangan narxi pastroq bo`lar ekan. Demak butqa kontsentratini chiqaruvchi kompaniya talonlarni chiqara borib o`zining haridorlarini ikki guruhha bo`lishi mumkin va mazmunan narxga sezgir bo`lgan haridorlariga undan siylov berishlari mumkin ekan. Siylov berish programmalari ham shunday qaladi. Masalan, “Kodak” profammasiga kura haridor uchta uram fototasmani olishini isbotlovchi talabnomani pochta orqali yuborib 1,50 dollarga teng kompensatsiya olishi mumkin. Nima uchun bir uram fototasma narxini shundaygina 50 tsentga tushursa bo`lmaydimi? Gap shundaki, faqat narx o`zgarishiga sezgirlik bilan javob beruvchi haridorlargina narxdan siylov surovchi talabnomani yuborib uzlarini ovora qaiishlari mumkin. Shunday yul bilan haridorlarni aniq guruhdarga ajratish mumkinmi? 1- jadvalda talonlardan foydalanuvchi va ulardan foydalanmaydigan haridorlarning narxga bogliq talablarini butun bir qator tovarlar assortimenti (turlari) bo`yicha
324
o`zgaruvchanligini statistik tadqaq etish natijalari keltirilgan. Bu tadqiqot talonlardan foydalanuvchilar narxga sezgirroq bo`lishlarini tasdiqaydi, mazkur tadqaqot, shuningdeq ikki guruh haridorlar talabining uzgaruvchanligi farqaanishini hamda bu farq tovarlarga tadbiqan qanday chegarada uzgarib turishini tasdiqaaydi. Uzgaruvchanlikning bu xisob-kitoblari firmalar qanday narx belgilashlari va talonlar yordamida narxdan qancha siylov berishlari kerakligini uz-o`zidan kursatib bermaydi, chunki bu xisobkitoblar firmaning ayrim tovarlariga bo`lgan talabga emas, balki bozor talabiga daxldordir. Masalan, 1-jadvalning ma’lumotlariga ko`ra tort tayyorlashga muljallangan qrishmaga talabning Uzgaruvchanligi talondan foydalanmaydigan haridor uchun — 0,21, talovdan foydalanuvchilar uchun esa — 0,43 bo`lgan. Ammo eng tanilgan sakkizta yoki unta qrishmalardan har qandayiga bozor talabining uzgaruvchanligi keltirgan har bir raqamdan anchagina (8-10 baravar) ko`p bo`ladi. Shu sababli tort tayyorlashga muljallangan korishmaning har qnday naviga bo`lgan talabning uzgaruvchanligi talonlardan foydalanuvchilar uchun —
ga yaqan,
talonlardan foydalanmaydiganlar uchun — 2 bo`lishi mumkin. 11.2. tenglama asosida talonlardan foydalanmaydiganlar uchun narx undan foydalanuvchilar uchun belgilangan narxdan 1,5 marta yuqri bo`lishini aniklab olishimiz mumkin. Boshqacha aytsak bir korobka (kuticha) tort tayyorlashga muljallangan qrishma 1,5 dollarga sotilsa, kompaniya 50 tsentlik siylovi bor talonlarni taklif etishi mumkin bo`ladi.
Tovarlar Narxga bog`liq talabning o`zgaruvchanlik koeffitsient
Talovdan foydalanmaydiganlarda Talondan foidalanuvchilarda Xojataona qgozi -0,60 -0,66
Tula lardozlash ishi (nabivka/ otdelka) -0,71
-0,96 Shampun
-0,84 -1,04
Ovqat tayyorlash va salatlarga mo`ljallangan yog` -1,22
-1,32 325
Tushlik ovqt uchun quruq qorishma -0,88
-1,09 Tort tayyorlash uchun qrishma -0,21 -0,43
Mushuklar uchun konserva -0,44
-1,13 Yangiligicha muzlatilgan ovqat
mahsulotlari -0,60
-0,95 Jelatin
-0,97 -1,25
Spagetti uchun qayla -1,65
-1,81 Mikser konditsioner -0,82 -1,12
Shurvalar -1,05
-1,22 Xotdoglar -0,59 -0,77
15.3 Narxlarni vaqtga qaarab diversifikatsiyalash va maksimal talab sharoitida narxlarning shakllanishi Narxlarni vaqtga qarab diversifikatsiyalash narxlarni shakllantirishning muhim va keng tarkalgan strategiyasi hisoblanadi. Bu narxlarni tovar toifasiga karab diversifikatsiyalash bilan boEliqair. Bunda iste’molchilarning talab funktsiyasiga karab turli toifalarga ajratilishi turli vaqt uchun turlicha narx belgilanishiga olib keladi. Narxlarni vaqtga qarab diversifikatsiyalash mexanizmini bilish uchun elektron texnika chiqaruvchi firma videomagnitofonlar, (70-yillarda) kompakt disklar (80-yillar boshida) va eng sunggi raqamli pleyerlar kabi yangi va yuksak texnologik madsulotlarga qanday qalib narx belgilanishini ko`rib chiqamiz. 7-rasmdagi D 1 iste’molchilar kichik guruhining yangi tovarga bo`lgan o`zgarmas talab egri chizig`idir.
7-rasm. Narxlarni vaktga qarab diversifikatsiyalashning tasviri. Iste’molchilar yangi tovarni yuksak baxrlaydilar va uning narxi pasayishini kutishni xohlamaydilar. (Masalan, kompakt disqaan sifati yukori ovoz xrsil etuvchi stereokolonkalar narxini). D 2 tarkibi ancha kengroq iste’molchilar xos talab egri chizigani bildiradi. Bu iste’molchilar narx haddan oshiq yuqori bo`lsa, 326
tovarni sotib olishdan o`zlarini tiyadilar. Shunday paytda narx strategiyasi avvaliga tovarni yukorirok narx R, bilan iste’molchilarning birinchi, ya’ni talab egri chizoti D 1 bo`lgan guruhiga taklif etishni taqozo etadi. Keyinchalik birinchi guruh iste’molchilar tovarni harid etib bo`lgach, uning narxi R 2 gacha tushiriladi va mahsulot sotish talab egri chiziga D 2 bo`lgan tarkibi kengroq iste’molchilar guruhiga qaratiladi. Narx diversifikatsiyasining boshqa misollari ham bor. Ulardan biri kinofilm birinchi kurilganda yuqori narx belgilab, u ommaviy prokatga chiqqach narxni tushirishdan iborat. Deyarli hamma erda amaliy qo`llanadigan boshqa bir misol bor. Bu shundan iboratki, qatgiq mukovada chikkan kitobga yukori narx qo`ygan holda keyinchalik kitob yumshoq muqovada chiqarilib, narxi pastroq belgilanadi (bir yildan keyin). Kupchilik odamlar, narx pasayishi harajatlarning ancha pasayishi bilan bogliq, deb uylaydilar. Aslida bunday emas. Kitob taxrir etilib, uning matni terib bo`lingach, qo`shimcha nusxasini chop etishning chegarali harajatlari kitob qattiq yoki yumshoq mukovada bo`ladimi, bari bir juda past, ya’ni 1 dollar atrofida bo`ladi. Yumshoq mukovali kitobning ancha past narxda sotilishi sababi uni chop etishning ancha arzon turishi emas, balki, talabi uzgarmas iste’molchilar qattiq muqovali kitoblarni harid etib bo`lganlaridadir. Qolgan iste’molchilar talabining uzgaruvchanligi esa ancha katga bo`ladi. Maksimal talab sharoitidagi narxlarning shakllanishi ularni vaqta qarab diversifikatsiyalashni bildiradi. Ayrim tovar va xizmatlarga talab ma’lum vahgda uz chuqaisiga chiqadi: yul va tonellar uchun bu mashinalarning tiqaiinch vaqi, elektroenergiyaga yozning oqapom payti, changi uchish va dam olish joylari uchun dam olish kunlari hisoblanadi. Shunday ish avjiga chiqaan paytlarda ishlab chiqarish kuvvatlari cheklanganligidan chegarali harajatlar ham yuqori bo`ladi. Demaq narxlar ham ish avjiga chiqanda yuqori bo`ladi. Bu 8-rasmda kursatilgan bo`lib, bu erda D 1 ish avjiga chiqan paytdagi talab efi chizigi, D 2 boshqa vaqdagi talab efi chizigini bildiradi. Firma har bir davrda chegarali harajatlarga teng chegarali daromadni belgilab kuyadi, bu bilan u ish avjiga chiqanda yuqori narx R 2 boshqa vahgda past narx R 2 ni belgilaydi, bunga mos ravishda ishlab chiqarish hajmi Q 1 va Q 2 ga erishiladi. Bu bilan firma foydani 327
davrlarga bir xil narx belgilaganga qaraganda ko`proq oladi. Bunday shchish yanada samaraliroq, chunki narx chegarali harajatlarga yaqn bo`lganidan ishlab chiqaruvchi va iste’molchining yutugi ancha ko`p bo`ladi.
Maksimal talab chog`ida narxlarning shakllanishi ularni vaqga qarab diversifikatsiyalashdan farqaanishini aytib utamiz. Narxlarni vaqga qarab diversifikatsiyalaganda har bir nav tovarni sotishdan kelgan chegarali daromad chegarali harajatlarga teng bo`lishi kerak. Buning sababi shuki turli guruh iste’molchilarga xizmat kursatish harajatlari bir-biriga botiq bo`ladi. Masalan, aviachiptalarga tula va siylov berib past narx kuy ilganda, past narxda sotilgan chiptalarning ko`p bo`lishi, tula narxda chiptalarning kam sotilishini bildiradi, binobarin samolyot yulovchilarga tulgani sari chegarali harajatlar tez oshib boradi. Biroq ish avjiga chikkan paytda narx belgilash yuz berganda (Shuningdek narxni vaqtga qarab diversifikatsiyalashga oid ko`pchilik misollarda) bunday xddisa kuzatilmaydi. Shanba va yakshanba kunlari changichilarni yuqoriga olib chikuvchi kutargichga va istirohat boglariga chiptaning ko`p sotilishi boshqa kunlari chiptalarning oz miqdorda sotilishini bildirmaydi. Xuddi shu tarzda elektroenergiyani odatdagi kunlarda sotilishi amalda uni talab avjiga chikkan kunlardagi sotilishini kamaytirmaydi. Xullas, narx va sotish xdjmi har bir davr uchun chegarali harajatlarga qaramay belgilanishi mumkin. Bu harajatlar har bir davrdagi chegarali daromadga teng bo`ladi. Bunga kinoteatrlarda kechki seanslar uchun chipta narxining yuqori, kunduzgi seanslar uchun pastligi misol bo`la oladi. Kupchilik kinoteatrlarda tomoshabinlarga kunduzgi soatlarda xizmat kursatishning
328
chegarali harajatlari kechki soatlardagi chegarali harajatlarga bogliq bo`lmaydi. Kinoteatr egasi kunduzgi va kechki seanslar chiptalarining optimal narxini bir- biriga boglamagan holda belgilashi mumkin, bunda u kunduzgi va kechki seanslarga bo`lgan talabning va chegarali harajatlar hisob-kitobining natijalaridan foydalanadi. Qisqacha xulosalar Bozorda monopol bo`lgan firmalar qulay ahvolda bo`ladi, chunki ular katta foydani ta’minlash salohiyatiga ega bo`ladilar, lekin bu salohiyatni amalga oshirishda firmaning narxni shakllantirish strategiyasi xal kiluvchi ahamiyat kasb etadi. Firma xatto yagona narx o`rnatsa ham, u bari bir ishlab chiqarish hajmini belgilash uchun talab uzgaruvchanligini hisoblab chiqishi zarur bo`ladi. Bir nechta narxni o`rnatish bilan bog`liq strategiyalar murakkab bo`ladi, ular talab xaqida batafsil axborot bo`lishini tapab kiladi. Firmaning narx belgilash strategiyasi uning tovar sotish faoliyatiga karatilgan haridorlar sonini ko`paytirish va iste’molchi yuturining imkoni boricha eng ko`p kismini qo`lga kiritish maqadiga xizmat kiladi. Bunga erishishning bir necha usullari bor va ular odatda narxlarni diversifikatsiyalash bilan bog`liq. Firmaning orzusi narxni tula diversifikatsiyalash, ya’ni har bir haridor uchun zaxirapangan narxni belgilash bo`ladi. Amalda bunga deyarli erishib bo`lmaydi. Ammo shu bilan birga foydani oshirish uchun narxni sharoitga moslashtirishning turli shakllaridan tez-tez foydapanib turiladi.
firmaning narx belgilash strategiyasi
1 . Haridorlar tayyorligi, iste'molchilar ortiqchaligi va talab egri chizig'i qanday bog'liqligini tushintirib bering. 2. Narxlarnikg haridorlar daromadiga qarab diversifikatsiyasi qanday bo`ladi?
3. Narxlarni vaqtga qaarab diversifikatsiyalash va maksimal talab sharoitida narxlarning shakllanishini tushintirib bering. 329
XVI BOB. ISHLAB CHIQARISH OMILLARI BOZORI
Maktabni tugatganingizda, daromadingiz kattaligi qanday turdagi ish olganingizda aniqlanadi. Agar kompyuter dasturlovchisi bo'lsangiz, siz yoqilg`i quyish shahobchasi xodimidan ko'ra ko'proq pul topasiz. Bu holat uncha hayron qolarli emas, lekin nima uchun buning to'g'riligi aniq emas. Hech qanday qonun kompyuter dasturlovchisining yoqilg`i quyish shahobchasi xodimidan ko'ra pul topishini talab qilmaydi. Hech qanday irqiy tamoyil dasturlovchilarni qadrliroq deb ko'rsatmaydi. Sizga yuqoriroq to'lanishi qanday belgilanadi? Odamlar o`z daromadni turli yo'llar bilan ishlab topishgan. Ishchilar buning 3 dan 4 qismini maosh hamda ijtimoiy to`lovlar ko`rinishida ishlab topishgan. Qolganlari esa yer egalari va kapital egalariga—iqtisodiyotning asbob va uskuna zahirasi—ijara, foyda va dividentlar ko`rinishida borgan. Ishchilarga qancha to`lanishi kerak? Yer egalarigachi? Kapital egalarigachi? Nima uchun ba'zi ishchilar boshqalarga nisbatan yuqoriroq ish haqi olishadi, va ayrim yer egalari boshqalardan yuqoriroq ijara haqi, va ayrim capital egalari boshqalardan ko`proq foyda oladilar? Nima uchun, umuman kompyuter dasturlovchlari yoqilg`i quyish shahobchasi xodimidan ko'ra yuqoriroq pul ishlab topadi? Bu savollarga javob asosan iqtisodiyotdagiga o'xshab, talab va taklif bilan bog'liq deb aytiladi. Ishchi kuchiga taklifi va talab, yer va kapital ishchilarga to`lanadigan narxlar ishchilar yer egalari va kapital xo'jayinlari uchun to'lanadi. Nima sababdan ba'zi odamlar daromadi boshqalarga nisbatan yuqori ekanligini, biz do'konlaridagi xizmat ko'rsatishlar uchun ular ta'minlay oladigan holatini chuqurroq ko'rib chiqishimiz kerak. Bu va keyingi bo'limlardagi vazifa shulardan iboratdir. Bu bo'lim ishlab chiqarish omillari bozorini tahlilining umumiy nazariyasini ochib beradi. Ishlab chiqarish omillari hom ashyo sifatida tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarilishida foydalaniladi. Kompyuter firmasi yangi programma ishlab chiqsa, bu narsa dasturlovchining vaqtidan, uning offisi joylashgan yerdan, ofis binosi va kompyuter uskuna-sidan foydalaniladi. Huddi shunday, yoqilg`i quyish shahobchasi yoqilg`i sotganda u ishchining vaqtini (mehnat), tabiiy joy (yer), va 330
yoqilg`i nasosi va tsisternasini (kapital) ishlatadi.
Ko'p jihatdan omillar bozori xuddi o'tgan bo'limda muhokama qilinganidek tovarlar va xizmatlar bozoriga o'xshaydi, lekin bir muhim jihati ular har xil. Ishlab chiqarish omili uchun bo'lgan talab bu hosil bo'lgan talabdir. Bu degani firmaning ishlab chiqarish omili uchun bo'lgan talabi uning boshqa bozorga taklifidan kelib chiqadi. Kompyuter dasturlovchilar uchun bo'lgan talab bevosita kompyuter dasturlarining taklifi bilan bog'langan va yoqilg`i quyish shahobchasi xodimi uchun bo'lgan talab esa bevosita yoqilg`iga taklif bilan bog'liqdir. Bu bo'limda, biz foydani maksimallashtiruvchi raqobatlasha-yotgan firmalarning qancha omillarga tayangan holda talab omilini fikr mulohaza qilish orqali tahlil qilamiz. Dastlab tahlilni ishchilar uchun bo'lgan talabni tekshirib olish orqali boshlaymiz. Ishchilar mahsulot ishlab chiqarilishi uchun muhim omil sanaladi. Bozorlar omili uchun bo'lgan umumiy qarash ishchilar, yer egalari va kapital xo'jayin-lari orasida taqsimlanishini tushuntirish ishlari orqali rivojlanadi.
Ishchilar bozorlari, iqtisoddagi boshqa bozorlar kabi, taklif va talab orqali boshqariladi. Bu birinchi diagrammada ko'rsatilgan. 1-rasmning qismda, olma taklifi va unga talab olmalarning narxini belgilab beradi. (b) qismda esa, ularni terib oluvchilarning oylik maoshini belgilaydi. Yuqorida ta'kidlaganimizdek, ishchilar bozori boshqa bozorlardan farq qiladi chunki ishchilarga talab bu so'ralgan talabdir. Ko'pchilik ishchilar xizmatlari boshqa tovarlarning ishlab chiqarlishiga daromaddir. Ishchilarning talabini tushunish uchun, biz o'zimizning fikrimizni ishchilarni yollaydigan va tovarni sotishga ishlab chiqaruvchi firmalarga qaratishmiz kearak. Tovarni ishlab chiqarish va shu ishlarni qilishga mehnat uchun talab orasidagi bog`liqlikni o`rganish uchun bi muvozanatlashgan maoshning ichiga nazar tashlaymiz.
331
16.1. Mehnat munosabatlari va mehnat resurslaridan foydalanish ko`rsatkichlari. Ishlab chiqarish omillari bozori deganda, mehnat, xom ashyo, kapital, er va boshqa ishlab chiqarish resurslari bozori tushuniladi. Resurslar bozoridagi talab va taklif iste’mol tovarlari bozori ta’sirida shakllanadi. Shuning uchun ham resurslarga bo`lgan talab hosila talab bo`lib, firmaning ishlab chiqarish hajmidan va uning harajatlariga bog`liq. Ishchi kuchiga bo`lgan talabni alohida firma uchun qaraymiz. Bozor (tarmoq) talabini aniqlash uchun tarmoqqa qarashli firmalar talablari yig`ib chiqiladi. Qo`shimcha yollangan bitta ishchi kuchidan olinadigan qo`shimcha daromad mehnatning chekli daromadliligi deyiladi va u L MRP orqali belgilanadi. Mehnatning chekli daromadliligi
ning iqtisodiy ma’nosi shundan iboratki, ya’ni u qo`shimcha bir birlik ishchi kuchidan foydalanib qo`shimcha ishlab chiqarilgan mahsulot hajmini ) (
MP , qo`shimcha bir birlik ishlab chiqarilgan mahsulotdan olinadigan qo`shimcha daromad
ga ko`paytirish orqali aniqlanadi:
,
(1) bu erda
L MRP - mehnatning chekli daromadliligi; Download 3.43 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling