I. A. Bakieva, X. S. Xadjaev, M. Z. Muhitdinova., Sh. Sh. Fayziyev. Mikroiqtisodiyot


Download 3.43 Mb.
Pdf ko'rish
bet32/43
Sana26.01.2018
Hajmi3.43 Mb.
#25333
1   ...   28   29   30   31   32   33   34   35   ...   43

RASM

 1 

Olma teruvchilar uchun bozor 

Olma uchun bozor 

Olma teruvchilar 

miqdori 

Olma  miqdori 

Olma 


narxi 

Olma 


narxi 

Talab va taklifning ko`p qirraliligi 

 

332 


L

MP

 - mehnatning chekli mahsuloti; 



MR

 - chekli daromad. 

Ushbu muhim bo`lgan (1) munosabat iste’mol bozori raqobatlashganmi  yoki 

yo`qmi har qanday raqobatlashgan omillar bozori uchun o`rinlidir. 

Masalan, kapital bozori uchun: 

,

MR



MP

MRP

K

K



 

bu erda 


K

MRP

 - kapitalning chekli daromadliligi; 



K

MP

 - kapitalning chekli mahsuloti; 



MR

  - chekli daromad. 

Er bozori uchun: 

MR

MP

MRP

t

t



 Raqobatlashgan  bozor  sharoitida  chekli  daromad  bozor  narxiga  teng,  ya’ni 



P

MR

 bo`lgani uchun, chekli mehnat daromadliligi quyidagicha aniqlanadi: 



.

P

MP

MRP

L

L



                   (2) 

Chekli  daromadning kamayish  qonuniga ko`ra, mehnatning  chekli  mahsuloti 

ish  vaqti  uzayishi  bilan  kamayib  boradi.  Demak, 

L

MRP

  chizig`i  narx  o`zgarmasa 

ham pastga qarab yo`nalgan bo`ladi (2-rasm). 

 

 



 

 

 



 

 

2-rasm. Chekli mehnat daromadliligi grafigi 

I chiziq raqobatlashgan iste’mol bozoridagi firmaning 

L

MRP

 chizig`i (bu erda 

firma  Monopol  hokimiyatga  ega  emas).  II  chiziq  iste’mol  bozorida  Monopol 

hokimiyatga  ega  bo`lgan  firmaning 



L

MRP

  chizig`i.  Monopol  hokimiyatga  ega 

bo`lgan  firma  ko`proq  mahsulot    sotish  uchun  tovar  narxini  tushirishi  mumkin. 

Natijada 



P

MR

  bo`ladi  va  ishlab  chiqarish  hajmi  oshishi  bilan 



MR

  kamayib 

Harajat 

II 



L

L

MP

P

MRP



 

L

L

MP

MR

MRP



 

 



 

333 


boradi.  Demak, 

MR

  va 


L

MP

  chiziqlari  pastga  yotiq  bo`lgani  uchun 



L

MRP

  chizig`i 

pastga tomon yotiq bo`ladi. Agar biz Monopol hokimiyatga ega bo`lgan firmaning 

mehnatni  chekli  daromadliligini  Monopol  bo`lmagan  firmaning  mehnatni  chekli 

daromadliligi bilan solishtirsak 

P

L

L

L

M

L

MRP

P

MP

MR

MP

MRP





bu erda 


M

L

MRP

 - Monopol hokimiyatga ega bo`lgan firmaning mehnatini  

                        chekli daromadliligi

P

L

MRP

 - Monopol hokimiyatga ega bo`lmagan raqobatlashuvchi  

              firmaning mehnatini chekli daromadliligi. 

Bundan  kelib  chiqadiki,  har  qanday  ish  haqida  iste’mol  bozorida  Monopol 

hokimiyatga  ega  bo`lgan  firma,  Monopol  hokimiyatga  ega  bo`lmagan  firmaga 

nisbatan kamroq ishchi yollaydi. 

Mehnatni  chekli  daromadliligi 

L

MRP

  dan  ishchilarni  yollashda  foydalanishi 

mumkin.  Agar  firma  o`z  foydasini  maksimallashtiradigan  bo`lsa,  u  ishchilarni 

yollashni  mehnatni  chekli  daromadliligi  ish  haqiga  teng  bo`lgunga  qadar  davom 

ettiradi. 

W

MRP

L



 

 

 



(3) 

bu erda 


W

 - ish haqi. 

Agar 

W

MRP

L

bo`lsa,  firma  qo`shimcha  ishchi  kuchini  yollab,  o`z  foydasini 



oshirishi mumkin. 

Ushbu shart quyidagi 3-rasmda ifodalangan. 

 

 

 



 

 

 



 

3-rasm. Raqobatlashgan mehnat bozorida mehnat narxining uning 

miqdoridan bog`liqligi. 

 

 W 



L 

*

e



W

 

0



 

*

e



L

 

S



L

=MRC 



E 

MRP

L

=D 

 

334 


Mehnatga  bo`lgan  talab 

,

L



D

L

MRP

  chizig`i  bilan  ustma-ust  tushadi. 



L

D

talab 


chizig`iga  ko`ra,  mehnat narxi  pasaygan sari  unga bo`lgan talab  ham  ortib boradi 

va aksincha. Mehnat bozorida ishchi kuchiga talab - bu firmalarning ishchi kuchiga 

talabidir. Taklif ishchilar tomonidan bo`ladi. 

Mehnat bozori raqobatlashgan bo`lgani uchun mehnat narxi bozor tomonidan 

shakllanadi va unga bozor sub’ektlari ta’sir qila olmaydi (raqobatlashgan iste’mol 

bozoridagi kabi). Bu barcha ishchilar qaysi firmada ishlashidan qat’iy nazar, bir xil 

ish haqi oladi va firmalar bu narxni oldindan berilgan narx sifatida qabul qiladilar. 

Shuning  uchun  ham  alohida  firma  uchun  mehnat  resurslari  taklif  chizig`i 

gorizontal, ya’ni u absolyut elastik. 

3-rasmda  raqobatlashgan  mehnat  bozoridagi  muvozanat  nuqta  E  nuqta  bilan 

ifodalanadi.  Muvozanat  ish  haqi 

*

e



W

  bo`lganda  foydani  maksimallashtiradigan 

mehnat resurslari miqdori 

*

e



L

ga teng bo`ladi. Ishchi chekli unumdorlik nazariyasiga 

ko`ra,  mehnatning  to`liq  mahsulotini  oladi.  Shuning  uchun  firmaning  mehnat 

uchun chekli harajati 



MRC

 ish haqiga teng.  



L

MRP

W

MRC



*

,  


bu erda 

MRC

 - firmaning mehnatga bo`lgan chekli harajati.  

Raqobatlashgan  mehnat  bozorida  har  bir  ishchining  ish  haqi 

*

e



W

  ga  teng 

bo`lgani  uchun,  firmaning  ishchilarga  beradigan  umumiy  ish  haqi  harajatlari 

*

*



0

e

e

EW

L

to`rtburchak  yuziga  to`g`ri  keladi  (2-rasm).  Ish  haqining  o`zgarishi  ishchi 

kuchiga  bo`lgan  talabni  o`zgartiradi.  Agar  ish  haqi 

0

W

  dan 

1

W



gacha  oshsa  (3-

rasm), yollanadigan ishchilar soni 

0

L

 dan 


1

L

 gacha qisqaradi; agar ish haqi 

2

W

gacha 


pasaysa, ishdagi ishchilar soni 

2

L

 gacha oshadi.  

Mehnat bozorida firma foydasini maksimallashtiradigan shart, ya’ni mehnatni 

chekli daromadliligining ish haqi stavkasiga tengligi iste’mol bozoridagi 

MC

MR

 



shartga o`xshashdir.  

 


 

335 


 

 

 



 

 

 



 

4-rasm. Ishchi kuchiga talab bilan ish haqi o`rtasidagi bog`liqlik. 

 

(1) va (3) tenglikdan foydalanib quyidagi munosabatni yozamiz. 



 

W

MR

MP

MRP

L

L



  tenglikning  ikkala  tomonini  chekli  mahsulot 



L

MP

 ga bo`lamiz. Natijada quyidagini olamiz:  



L

MP

W

MR

.   



 

 

(4) 



(4) 

-  munosabatning  chap  tomoni  ish  haqi  stavkasining  bir  birlik  mahsulot 

ishlab  chiqarish  uchun  ketgan  mehnat  sarfiga  ko`paytirilganiga  teng,  ya’ni  bu 

ishlab chiqarishning chekli harajatidir.  

Tarmoq  bo`yicha  mehnat  bozorini  ko`rib  chiqamiz.  Umumiy  bozor  talabi 

tarmoqdagi firmalar talablari yig`indisi bilan aniqlanadi  (5-rasm). 

 

 

 



 

 

 



 

 

5-rasm. Tarmoq mehnat bozori. 

 







i

L

TL

MRP

MRP

D

 

1



L

S

 

W 



W

1

 



0

L

S

 

W

0

 

L



L

MRP

D

 



W

2

 



L 

L

2

 



L

0

 



L

1

 



S

TL

=



(MRC)

i

 

W 



E 

D

TL

=



(MRP)

i

 

W



e

 

L



e

 

L 



 

336 


Umumiy taklif takliflar yig`indisidan iboratdir. 





i



TL

MRC

S

 

Bu yerda



i

i

W

MRC



i

-ishchi uchun sarflanadigan qo`shimcha harajat, ya’ni, ish 

haqi. 


Mehnat  qilish  va  dam  olish  o`rtasidagi  bog`liqlik.  Har  bir  ishchi  oldidagi 

masala,  bu  qancha  ishlab,  qancha  dam  olish  muammosidir.  Agar  sutkada  24  soat 

bo`ladigan  bo`lsa,  ishchi  24  soat  ishlasa,  u

M

so`mga  teng  bo`lgan  maksimal 

daromad olish mumkin (6-rasm).  

 

 



 

 

 



 

7-rasm. Ish vaqti va dam olish o`rtasidagi bog`liqlik 

Agar  u  ishlamasa,  uning  maksimal  dam  olishi  bir  sutkaga,  ya’ni,  24  soatga 

teng bo`ladi. Ishchining "daromad va bo`sh vaqti" byudjet chizig`ini 

MN

 chizig`i 

orqali  ifodalash  mumkin.  Ma’lumki,  ishchi  har  doim  sutkasiga  24  soat 

ishlayvermaydi.  Tabiiyki,  ishchining  ish  vaqti  chegaralangan  bo`ladi,  u  ma’lum 

vaqt dam olib, o`zining ishlash qobiliyatini tiklash kerak bo`ladi. Bundan tashqari, 

dam olish uni ma’naviy o`sishini ta’minlaydi. Demak, ishchi ma’lum vaqt ishlab, 

ma’lum  miqdorda  naf  olsa  (daromad  olsa),  u  ma’lum  vaqt  dam  olganda  ham 

qandaydir  naf  oladi  (ma’naviy  o`sish,  zavqlanish).  Demak,  ishchini  qancha  vaqt 

ishlab, qancha vaqt dam olishi kerakligi to`g`risidagi masalani quyidagicha qo`yish 

mumkin: 


Ishchining  ishlash  vaqti  va  dam  olish  vaqtidan  bog`liq  naflik  funktsiyasini 

quyidagicha yozamiz: 

)

,

T



t

U

U

,   



 

 

(5) 



bu erda 

U

 - naflik funktsiyasi; 



t

 - dam olish vaqti; 



T

 - ish vaqti. 

 



М 

N 

24 



 

337 


Demak, ishchi sutkadagi 24 soatni ish vaqtiga va dam olish vaqtiga shunday 

taqsimlashi kerakki, natijada u maksimal  naf olsin: 

max

)

,



(



T

t

U

U

.  


 

(6) 


Quyidagi shart bajarilganda: 

24





T

t

 



 

 

 



(7) 

Ushbu masalaning optimal echimini grafik orqali aniqlaymiz  (7-rasm). 

 

 

 



 

 

 



 

 

7-rasm. Naflik funktsiyasini maksimallashtirish. 

Rasmdan  ko`rish  mumkinki,  masalaning  echimi  muvozanat  nuqta 



E

  orqali 

aniqlanishi  mumkin.  Naflik  funktsiyasining  befarqlik  chizig`i 

2

U

  byudjet 

chizig`ini 



E

  nuqtada  kesib  o`tadi.  Optimal  echimga  ko`ra,  dam  olish  vaqti 



E

t

 

soatga  teng,  ish  vaqti 



E

E

t

T



24

.  Ishchining  bir  soatlik  ish  haqi 



W

  so`mga  teng 

bo`lsa, uning umumiy daromadi quyidagicha topiladi: 

)

24



(

E

t

W

R



 

 



(8) 

U holda byudjet chizig`i yotiqligi 



W

tg



 ish haqiga teng bo`ladi. 

W

t

R

tg

E



24



 

 



 

(9) 


Ishchi  naflik  funktsiyasini  maksimallashtiradi,  agar  bo`sh  vaqt  bilan 

daromadni  chekli  almashtirish  normasi 



tR

MRS

  ish  haqi 



W

  ga  teng  bo`lsa, 



W

MRS

tR



Faraz  qilaylik,  ish  haqi  stavkasi 

0

W

  dan 

1

W



  ga  oshdi.  Byudjet  chizig`i 

NM

 

holatidan 



1

NM

 holatga siljiydi (8-rasm). 

R  

so`m 




R

E

 

U

3

 

E



2

 

U

2

 

U



1

 

 





24 

t

E

 



 

 

338 


 

 

 



 

 

 



 

 

 



8-rasm. O`rnini bosish samarasi va daromad samarasi, 0t

0

, 0t

1



 0t

2

 lar bo`sh vaqt, t

0

Nt

1

N va t

1

N lar ish vaqti. 

 

Agar  biz 



N

M

1

  byudjet  chizig`iga  parallel  bo`lgan  va 



1

U

  befarqlik  chizig`i 

bilan  kesishadigan 

AB

  byudjet  chizig`ini  o`tkazsak,  daromad  va  o`rnini  bosish 

samarasini aniqlashimiz mumkin.  

O`rnini  bosish  samarasi  bo`sh  vaqtni  qisqarishi  va  ish  vaqtining  ortishi 

natijasida daromadning o`sishi bilan ifodalanadi, ya’ni, ma’lum miqdordagi bo`sh 

vaqt  ish  vaqti  bilan  almashtiriladi.  7-rasmda  bu 

2

t

  dan 


0

t

  ga  siljishini  ifodalaydi, 

ya’ni, ish vaqti 

2

1



24 t

T



 dan 

0

2



24 t

T



 gacha oshadi. Lekin, daromadning ortishi 

bilan  birga  dam  olishning  -  shaxsning  ma’naviy  o`sishi  uchun  kerak  bo`ladigan 

bo`sh  vaqtning  ham  qimmati  oshadi.  Daromad  samarasi  (bo`sh  vaqtning  ortishi) 

teskari  yo`nalishda  bo`lib,  u 

1

0

t



t

  oraliq  bilan  ifodalanadi 



1



0

t

t

.  Natijaviy 



o`zgarish 

2

1



t

t

 oraliqqa teng.

28

 

Ish  haqining  bunday  o`sishida  o`rnini  bosish  samarasi  daromad  samarasidan 



yuqori  bo`ladi.  Bundan  shu  kelib  chiqadiki,  birinchidan,  ish  haqining  o`sishi,  ish 

vaqtini  ortishiga  olib  keladi;  ikkinchidan,  individual  shaxsning  mehnat  taklifi 

musbat yotiqlikka ega (9-rasm). 

                                                           

28

 

B. Salimov va boshqalar. Mikroiqtisodiyot. O`quv-uslubiy majmua. TDIU



 

M 

W 

M

1

 



E

1

 



A 

R

1

 



U

1

 



E

0

 



R

0

 



E

2

 



R

2

 



U

2

 



t

2

 



t

1

 



t

0

 



B 

N 

 

339 


 

 

 



 

 

 



 

9-rasm. Ish haqining o`sishi natijasida ish vaqtining o`sishi. 

Daromadning  yanada  oshib  borishi  barcha  shaxslarni  ham  dam  olish  vaqtini 

qisqartirib,  ish  vaqtini  oshirishga  undayvermaydi.  Dam  olish  vaqtining  qisqarib 

borishi,  uni  shaxs  uchun  bo`lgan  qimmatini  oshiradi.  Yuqorida  eslatib 

o`tganimizdek,  sutkasiga  24  soat  ishlash  ma’noga  ega  emas.  Bo`sh  vaqtni 

qimmatini  oshib  borishi  shunga  olib  keladiki,  daromad  samarasi,  o`rnini  bosish 

samarasidan  oshib  ketadi  (9-rasm).  Natijada  ish  vaqti 

2

2



24 t

T



  dan 

1

1



24 t

T



 

gacha qisqaradi. 

 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

10-rasm. Daromad samarasi o`rnini bosish samarasidan ortiq bo`lgan 



hol,  0t

0

, 0t

1

, 0t

2

 lar bo`sh vaqt, t

0

Nt

2

N va t

1

N lar ish vaqti

W, so`m/soat 

S

L

 



W

2

 



W

1

 



Bir kundagi 

soatlar 


24-t

1

 



24-t

2

 



M

1

 



E

1

 



A 

R

1

 



M 

U

1

 



E

0

 



R

0

 



E

2

 



R

2

 



U

2

 



t

2

  t



1

 



t

0

 



B 

N 

Umumiy vaqt 

soat kun 

Daromad 


so`m 

 

340 


Shaxsning bo`sh vaqti esa 

2

0t



 dan 

1

0t



 ga o`sadi. Bo`sh vaqt qimmatini ortishi, 

ish  haqi  oshganda  individual  shaxsning  mehnat  taklifi  chizig`i  manfiy  yotiqlikka 

ega bo`ladi  (10-rasm). 

 

 



 

 

 



 

 

11-rasm. Ish haqi oshganda ish kunini qisqarish  



16.2. Ish haqi o`sishining dam olish vaqti bilan ishlash vaqti o`rtasidagi 

nisbatga ta’siri. 

Odatda ish haqi oshganda, ko`pchilik ko`proq ishlab, ko`proq daromad 

olishga harakat qiladi. Lekin, ish vaqti oshgan sari bo`sh vaqtning ham qimmati 

oshib boradi. Inson ma’naviy o`sishga ham intiladi. Demak, ish vaqtining o`sishi 

o`z chegarasiga ega. Nima uchun deganda, insonlar, ishlab topgan daromadini 

ko`proq zavq olish uchun, dam olishga sarflaydilar. 

Ish  vaqti  ma’lum  vaqtgacha  o`sgandan  keyingi  ish  haqining  o`sishi,  ish 

vaqtini qisqarishiga olib keladi. Ish haqi oshganda  o`rnini  bosish samarasi  hamda 

daromad  samarasi  mavjud  bo`ladi.  O`rnini  bosish  samarasida  yuqoriroq  ish  haqi, 

ishchining  real  daromadini  oshiradi.  Ishchi  ko`p  daromad  olganda,  u  ko`proq 

ne’matlarni sotib oladi, ushbu ne’matlardan biri, yaxshi dam olishdir. 

Agar  ishchi  dam  olishga  ko`proq  mablag`  sarflasa,  daromad  samarasi 

(daromadning  oshishi),  uni  kamroq  ishlashga  undaydi.  Daromad  samarasi  juda 

ham  katta  bo`lganda,  ishchi  ish  vaqtini  qisqartiradi  va  mehnat  taklifi  chizig`i 

pastga yotiq bo`ladi. 

Ish  haqining  birinchi  bosqichida 

1

W

  dan 


2

W

  ga  o`sishi,  ish  vaqtini

1

t

  dan 


2

t

 

soatga  oshiradi.  Bu  erda  o`rnini  bosish  samarasi  daromad  samarasidan  yuqori 



bo`ladi. Ish haqining ikkinchi bosqichidagi 

2

W

 dan 

3

W



 ga o`sishi, ish vaqtiga ta’sir 

W, so`m 

/soat 


S

L

 



W

2

 



W

1

 



Bir kundagi 

ishhaqi 


T

2

 



T

1

 



 

341 


qilmaydi, ishchi 

2

t

 soat ishlaydi, o`rnini bosish samarasi daromad samarasiga teng. 

Uchinchi bosqichdagi ish haqining 

3

W

 dan 


4

W

 ga o`sishi, ish vaqtini 

2

t

 dan 


4

t

 ga 


qisqartiradi, o`rnini bosish samarasi daromad samarasidan kam bo`ladi. 

Ko`rinib turibdiki, daromadning o`sishi dam olishga bo`lgan talabni oshiradi. 

Ushbu  hol  ish  vaqtini  qisqarishi  va  dam  olish  vaqtini  oshishida  o`z  ifodasini 

topgan.  Ish haqining oshishi bilan birga dam olishning narxi ham oshadi. 

Odatda, 

rivojlangan 

mamlakatlarda 

aholining 

o`rtacha 

daromadi, 

rivojlanayotgan  mamlakatlardagi  aholining  o`rtacha  daromadidan  ancha  yuqori 

bo`lgani  uchun,  ular  ko`proq  dam  olishga  harakat  qiladi  (Daromad  samarasi, 

o`rnini  bosish  samarasidan  yuqori).  Rivojlanayotgan  davlatlarda  ish  haqi  past 

bo`lgani  uchun,  ish  haqining  o`sishi,  ishchilarni  ko`proq  vaqt  ishlab,  ko`proq 

daromad  qilishga  undaydi  (o`rnini  bosish  samarasi,  daromad  samarasidan  yuqori 

bo`ladi). 



Download 3.43 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   28   29   30   31   32   33   34   35   ...   43




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling