I. A. Bakieva, X. S. Xadjaev, M. Z. Muhitdinova., Sh. Sh. Fayziyev. Mikroiqtisodiyot


Baliq,  kit  va  boshqa  yovvoyi  jonivorlar


Download 3.43 Mb.
Pdf ko'rish
bet41/43
Sana26.01.2018
Hajmi3.43 Mb.
#25333
1   ...   35   36   37   38   39   40   41   42   43

Baliq,  kit  va  boshqa  yovvoyi  jonivorlar.  Ba’zi  bir  tur  jonivorlar  umumiy 

resurs  hisoblanishadi.  Masalan  baliq  va  kit  tijorat    qiymatiga    ega,    va    har  

qanday    kishi  okeanga  borib,  u  yerda  mavjud  bo`lgan  hamma  narsani  tutib 

olishlari  mumkin.  Har  kishi  jonivorlar  turlarini  keyinga  yilga  ham  saqlab 

qo`yishga  kam  rag`bat  his  qilishadi.  Xuddi  chorva  etishtirishning  haddan  ziyod 

ko`p soni Umumiy Maydonni barbod qilganidek, haddan ziyod ko`p baliq va kit 

ovlanishi  dengiz  Kamolivorlari  ko`payishining  tijorat  maqsadlariga  putur 

etkazishi mumkin. 

Okean  eng  kam  tartibga  solinuvchi  umumiy  resurs  bo`lib  qolmoqda.  Ikki 

muammo  oddiy  echimga  ega.  Birinchidan,  okeanga  ko`pgina  davlatlar  chiqish 

yo`llariga  ega,  shuning  uchun  har  qanday  echim  turli  xil  ma’no  kasb  etadigan 

xalqaro  darajadagi  hamkorlikni  talab  etadi.  Ikkinchidan,  okeanlar  shu  darajada 



 

418 


yirikki,  har  qanday  kelishuvni  to`la  qonli  amalga  oshirish  juda  qiyin.  Natijada, 

baliq  ovlash  hatto  odatda  do`st  mamlakatlar  orasida  ham  o`ziga  xos  nizolarga 

sabab bo`lib qoladi. 

O`zbekistonda  baliq  va  boshqa  yovvoyi  jonivorlarni  himoya  qilishga 

qaratilgan  turli  xil  qonunlar  mavjud.  Masalan,  baliq  tutish  va  ovchilik  bilan 

shug`ullanish  huquqini  beruvchi  litsenziya  davlat  harajatlari  baliqchilik  va 

ovchilik  muddatini  kamayishiga  sabab  bo`ladi.  Baliqchilardan  ko`p  holatlarda 

kichik  baliqlarni  tashlab  yuborishni  va  ovchilardan  faqat  alohida  jonivorlarni 

o`ldirishni  talab  qilishadi.  Barcha  bu  kabi  qonunlar  umumiy  resurslardan 

foydalanishni bekor qiladi va jonivorlarni ko`payishiga xizmat qiladi. 



Keys stadi. Nega sigirlar qirilib ketmadi? 

Butun  dunyo  tarixida  ko`pgina  jonivorlar  turlari  qirilib  ketish  havfi  ostida 

bo`lishgan. Evropaliklar ilk marta Shimoliy Amerikaga qadam qo`yishganida, 60 

milliondan ortiq bizon (qo`tos) lar qit’adan ko`chib ketishiga majbur bo`lishgan. 

Undan  tashqari,  qo`toslarni  ovlash  19-asrda  shu  darajada  mashhur  bo`lganki, 

1900 yillarga kelib, ya’ni davlatlar ularni himoya qilishga kirishishlaridan oldin 

jonivorlar soni 400 tagacha qisqarib ketgan. 

Ba’zi  bir  Afrika  mamlakatlarida  fillar  xuddi  shu  kabi  muammoga  duch 

kelmoqda,  brakonerlar  jonivorlarni  ularning  suyaklari  va  tishlari  uchun 

o`ldirishmoqda. 

Shu  bilan  birga,  barcha  jonivorlar  ham  bu  muammoga  duch  kelishganlari 

yo`q.  Masalan,  sigirlar  qimmatli  oziq-ovqat  manbai  hisoblanishadi,  lekin  hech 

kim  sigirlarni  yaqin  orada  qirilib  ketadi  deb  hisoblamaydi.  Amalda,  mol 

go`shtiga  bo`lgan  katta  talab  ushbu  jonivor  turini  saqlanib  qolishiga  o`ziga  xos 

kafolat.

30

 



Nega  fil  suyagiga  bo`lgan  katta  ehtiyoj  fillarni  qirilib  ketishi  uchun 

havf  bo`lishi  mumkinu,  ammo  mol  go`tiga  bo`lgan  ehtiyoj  sigirlar  saqlab 

qolinishaga 

 kafolat manbai? Sababi shundaki, fillar aksariyat hollarda umumiy 

resurs hisoblanishadi, sigirlar bo`lsa xususiy mulk ob’ektidir. 

                                                           

30

 N. Gregory Mankiw  Principles of Microeconomics, 7e, ch 11 



 

 

419 


Fillar  qarovsiz  holatda  erkin  ko`chib  yurishadi.  Har  qanday  brakoner  o`zi 

topishi  mumkin  bo`lgan  fillardan  imkon  qadar  ko`prog`ini  o`ldirishga  intiladi. 

Brakonerlar  juda  ko`p  va  ular  fillarni  saqlanib  qolishi  va  tarqalishidan  deyarli 

hech qanday manfaat ko`rishmaydi. 

Bundan  farqli  o`laroq  chorva  mollari  xususiy  mulk  bo`lgan  fermalarda 

saqlanadi.  Ferma  egalari  chorva  sonini  imkon  qadar  ko`payishidan  manfaatdor, 

sababi ular daromad manbaidir. 

Dunyo  davlatlari  hukumatlari  fillar  saqlab  qolishni  ikki  xil  usul  bilan 

amalga  oshirishga  urinib  ko`rishishdi.  Keniya,  Tanzaniya  va  Uganda  kabi 

davlatlarda  fillarni  o`ldirish  va  ularni  suyagini  sotishni  noqonuniy  faoliyat  deb 

belgilab  qo`yishdi.  Biroq  bu  qonunlarni  amalga  oshirish  qiyin  kechdi  va 

muammo aktual ko`rinishda saqlanib qoldi. 

Botsvana,  Malavi,  Namibiya  va  Zimbabve  kabi  davlatlar  esa  fillar  xususiy 

mulk  sifatida  kishilarga  taqsimlab  berishdi  va  faqatgina  mulk  egalarigagina 

ularni o`ldirishga ruxsat berishdi. Yer egalarida endilikda fillarni saqlab qolishga 

rag`bat  paydo  bo`ldi  va  fillar  soni  ko`paya  boshladi.  Xususiy  mulk  va  uning 

ortidagi  daromad  olish  maqsadi  sabab  Afrika  fillari  yaqin  oradi  xuddi  sigirlar 

kabi qirilib ketish muammosidan xalos bo`lishadi. 



Qisqacha xulosalar 

1.  Mahsulotlar  iste’moldan  mahrum  qilinish  va  iste’molda  cheklanganlik 

xususiyatlariga  ko`ra  farq  qiladi.  Agar  biror  kishini  tovarni  iste’molidan 

to`xtatish  (mahrum  qilish)  mumkin  bo`lsa  u  mahsulot  mahrum  qilinish 

xususiyatiga  va  bir  kishining  iste’moli  boshqa  kishilarning  aynan  o`sha 

mahsulotni  iste’mol  qilish  qobiliyatlarini  kamaytirsa,  u  holda  mahsulot 

cheklanganlik  xususiyatiga  ega  bo`ladi.  Bozorlar  iste’moldan  mahrum  qilinish 

va  iste’molda  cheklanganlik  xususiyatlariga  ega  bo`lgan  xususiy  mulk  uchun 

yaxshi  ishlashadi.  Bozorlar  boshqa  ko`rinishdagi  mahsulotlar  uchun  yaxshi 

samarali ishlamaydi. 

2. Ommaviy  mahsulotlar  iste’moldan  mahrum  qilinish  xususiyatiga  ham, 

cheklanganlik  xususiyatiga  ham  ega  emas.  Ommaviy  mahsulotlarga  misol  qilib 



 

420 


mushakbozlikni,  milliy  mudofaa  tizimini,  va  ilmiy  tadqiqotlarni  misol  keltirish 

mumkin.  Sababi  kishilar  ulardan  foydalanganlik  uchun  haq  to`lashmaydi,  biroq 

ular  xususiy  mulk  qo`liga  o`tsa  ularda  erkin  harakat  uchun  rag`bat  mavjud 

bo`ladi.  Shuning  uchun  ham  davlat  harajatlar  va  daromadlar  tahlili  asosida 

xulosa qilgan holda ommaviy mahsulotlarni taqdim etadi. 

3. Umumiy  resurslar  iste’molda  cheklanganlik  xususiyatiga  ega,  biroq 

iste’moldan  mahrum  qilinish  xususiyatiga  ega  emas.  Bunga  misol  sifatida 

yaylovlarni,  toza  havoni  va  tirband  yo`llarni  keltirish  mumkin.  Kishilar  ulardan 

foydalanganlik  uchun  haq  to`lashmasa,  ular  odatda  mazkur  mahsulotlardan 

haddan  ziyod  va  samarasiz  foydalanishadi.  Shunday  qilib,  davlat  umumiy 

resurslardan foydalanishni cheklash uchun turli xil usullarni qo`llaydi. 

Tayanch  so`z  va  iboralar:  Eksklyuzivlik    iste’molda  cheklanganlik  

xususiy  mahsulotlar    ommaviy  resurslar    umumiy  resurslar    ”tekinxo`rlar”  

harajatlar va daromadlar tahlili umummilliy resurslar fojeasi. 

 

Nazorat savollari 

 

1. Esklyuzivlik  yoki  iste’moldan  mahrum  qilish  xususiyati  deganda  nima 

tushunasiz?  Iste’molda  cheklanganlik  xususiyati  deganda  nimani  tushunasiz? 

Pitstsa  bo’lagi  eksklyuzivlik  xususiyatiga  egami?  Bu  iste’molda  cheklanganlik 

xususiyatiga egami? 

2. Ommaviy  mahsulotga  ta’rif  bering  va  unga  misol  keltiring.  Xususiy 

bozor  ommaviy  mahsulot  bilan  o’z  holicha  yaxshi  ta’minlab  bera  oladimi? 

Tushuntiring. 

3. Xarajatlar va daromadlar tahlili nima? Nega bu muhim? Nega bu qiyin? 

4. Umumiy  resurslarga  ta’ri  bering  va  misol  keltiring.  Davlatni 

aralashuvisiz  kishilar  bu  mahsulotlardan  i  qanday  tartibda  foydalanishadi? 

Nega? 


 

421 


Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati 

 

Asosiy adabiyotlar 

 

 



1.   N.Gregory Mankiw. Principles of Mikroeconomics. 5 edition. 2008. 519 

pages. 


2.  Пол  Е.  Самуэлсон.  Микроэкономика,  Учебник,  М.:  Санкт-

Петербург. Киев, 2012. – 744 с. 

3.  Пиндайк  Р,  Рубинфелд  Д.  «Микроэкономика»  5  межд.изд  Спб., 

Питер 2007. 

4. Erkin Egamberdiyev “Mikroiqtisodiyot”. T.: ILM ZIYO, 2014. 

 

Qo’shimcha adabiyotlar: 

 

1.  Микроэкономика под ред. В.С. Атаманова, С.А. Иванова. М. 2009 



2. Нуреев Р.М. Курс микроэкономики. Учебник. Норма, М:   2008. 

3. Нуреев Р.М. Сборник задач по микроэкономике. Норма, М   2008. 

4.  Хаджаев  Х.С.,  Каримов  Ф.Ш.,  Ходжаев  Р.С.  Микроэкономика. 

Учебное пособие T.: “Iqtisod-moliya”, 2010.  

5.  Чеканский  А.Н.,  Флорова  Н.Л.  Микроэкономика.  Промежуточный 

уровень. Учебник. М. ИНФРА 2007. 

6.  Egamberdiev E. Mikroiqtisodiyot. Darslik. – T.: TMI, 2008, - 226 b.  

7.  Bakiyeva  I.A.    “Mikroiqtisodiyot”  fanidan  amaliy  (seminar) 

mashg`ulotlar  o`tkazish  bo`y`icha  uslubiy  qo`llanma.  T:  “Iqtisod  -  moliya”, 

2014. 


8. 

R.S.Xo`jayev, 

B. 

Mahmudov, 



H.S. 

Xo`jayev, 

E.I.Ergashev, 

R.I.Egamberdiyev “Mikro va makroiqtisodiyot”. T.: ILM ZIYO, 2012. 

9. Internet saytlari: 

Internet saytlari: 

www.lex.uz  

O’zbekiston 



Respublikasi 

Qonun 


xujjatlarini 

ma’lumotlari milliy bazasi; 



www. iеt. ru  

-  E.T.Gaydar  nomidagi  iqtisodiy  siyosat  institute  rasmiy 



 

422 


sayti 

www.nes.ru  

-  Rossiya iqtisodiy maktabi rasmiy sayti 



www.cer.uz  

-  Iqtisodiy tadqiqotlar markazi rasmiy sayti 



www.gov.uz 

-  O'zbekiston Respublikasi hukumat portali 



www.cbu.uz 

-  O'zbekiston Respublikasi Markaziy banki rasmiy sayti 



www.tfi.uz  

-  Toshkent moliya institute rasmiy sayti 



www.stat.uz 

O'zbekiston 



Respublikasi 

Davlat 


statistika 

qo’mitasining rasmiy sayti; 



www.ziyonet.uz  -  ZiyoNet ta’lim portali 

 

 

423 


MUNDARIJA 

KIRISH………………………………………………………………………..   3 

I BOB. MIKROIQTISODIYOT FANIGA KIRISH 

 

1.1.



 Resurslarning cheklanganligi va ularni taqsimlash……………….…….  

1.2.



 Normativ va pozitiv mikroiqtisodiyot....................................................... 

1.3.Mikroiqtisodiyotning ahamiyati............................................................... 



10 

1.4. Bozor va uning vazifasi............................................................................ 

12 

Qisqacha xulosalar........................................................................................... 



16 

Nazorat savollari.............................................................................................. 

18 

II BOB. IQTISODIYOTNING O`NTA TAMOYILI 

 

2.1. Odamlar tanlovga duch keladilar.............................................................. 



19 

2.2.  Biror  narsaning  qiymati,  unga  erishish  uchun  voz  kechilgan 

narsadir.............................................................................................................. 

20 


2.3 Oqil odam chegarani o`ylaydi.................................................................... 

21 


2.4. Odamlar rag`batlarga ta’sirchandirlar........................................................  23 

2.5. Savdo hammaga foydali

 

va bozorlar odatda iqtisodiy faoliyatni tashkil 



etishda yaxshi bir yo`ldir.................................................................................. 

24 


2.6. Davlat ba`zan bozor faoliyati oqibatlarini yaxshilashi mumkin................ 

25 


Qisqacha xulosalar........................................................................................... 

27 


Nazorat savollari.............................................................................................. 

28 


III BOB. TALAB, TAKLIF VA BOZOR MUVOZANATI. 

 

3.1. Bozorlar va raqobat................................................................................... 



29 

3.2. Talab.......................................................................................................... 

31 

3.3. Taklif.......................................................................................................... 



39 

3.4.Talab va taklif birgalikda............................................................................ 

43 

Qisqacha xulosalar........................................................................................... 



52 

Nazorat savollari.............................................................................................. 

53 

IV BOB. ELASTIKLIK VA UNI HISOBLANISHI 

 

4.1. Talab elastikligi.......................................................................................... 



55 

4.2. Taklif elastikligi......................................................................................... 

67 


 

424 


4.3. Talab , taklif va elastiklikning uch ko`rinishi........................................... 

70 


Qisqacha xulosalar........................................................................................... 

78 


Nazorat savollari.............................................................................................. 

79 


V BOB. NARX USTIDAN NAZORAT VA BOZOR FAOLIYATI 

 

5.1. Maksimal va minimal narxlar............................................................... 



81 

5.2. Narxning bozor faoliyatiga ta`siri.............................................................. 

84 

5.3. Narx ustidan  nazoratning salbiy oqibatlari.......................................... 



89 

Qisqacha xulosalar........................................................................................... 

91 

Nazorat savollari.............................................................................................. 



92 

VI BOB. ISTE'MOLCHILAR, ISHLAB CHIQARUVCHILAR VA 

BOZORLAR SAMARADORLIGI 

  

6.1. Iste’molchi ortiqchaligi.............................................................................. 



93 

6.2. Ishlab chiqaruvchi ortiqchaligi ................................................................. 

100 

6.3. Bozor samaradorligi.................................................................................. 



105 

Qisqacha xulosalar........................................................................................... 

113 

Nazorat savollari.............................................................................................. 



114 

VII BOB. ISTE`MOLCHI TANLOVI NAZARIYASI 

 

7.1. Budjet chizig`i: iste’molchining qanday imkoniyatlari mavjud................ 



116 

7.2. Tanlov: iste’molchi nimani xohlaydi......................................................... 

118 

7.3. Optimallashtirish: iste’molchi nimani tanlaydi..........................................  124 



7.4.Uch qo`llanma............................................................................................. 

132 


Qisqacha xulosalar........................................................................................... 

143 


Nazorat savollari.............................................................................................. 

144 


VIII BOB. BOZOR VA TAVAKKALCHILIK 

  

8.1 Tavakkalchilikni o`lchash........................................................................... 



145 

8.2. Tavakkalchilikka bo`lgan munosabat........................................................ 

149 

8.3. Tavakkalchilikni (yo`qotishlarni) pasaytirish............................................ 



152 

8.4. Asimmetrik axborotlashgan bozor............................................................. 

154 

8.5.Siyosiy iqtisodiyot...................................................................................... 



162 

 

425 


8.6.Hulq- atvor iqtisodiyoti...............................................................................

 

168 



Qisqacha xulosalar........................................................................................... 

173 


Nazorat savollari.............................................................................................. 

175 


IX BOB. ISHLAB CHIQARISH NAZARIYASI 

  

9.1. Ishlab chiqarish texnologiyasi................................................................... 



176 

9.2. Izokvantlar................................................................................................. 

179 

9.3. Qisqa va uzoq muddatli ishlab chiqarish................................................... 



182 

9.4. O`rtacha va chegarali mahsulot................................................................. 

185 

9.5.


 

Ishlab chiqarish omillari bir-birining o`rnini bosishi................................ 

191 

9.6. Ko`lam samarasi........................................................................................ 



195 

Qisqacha xulosalar........................................................................................... 

201 

Nazorat savollari.............................................................................................. 



201 

X BOB.    ISHLAB CHIQARISH XARAJATLARI 

  

10.1. Umumiy daromad, umumiy xarajat va foyda.......................................... 



202 

10.2. Doimiy va o`zgaruvchan xarajatlar.......................................................... 

210 

10.3. Xarajat egri chiziqlari va ularning shakllari............................................ 



212 

10.4. Qisqa muddatli va uzoq muddatli xarajatlar............................................ 

216 

Qisqacha xulosalar........................................................................................... 



218 

Nazorat savollari.............................................................................................. 

219 

XI BOB. RAQOBATLASHGAN BOZORLARDAGI FIRMALAR 

  

11.1. Raqobat tushunchasi................................................................................ 



221 

11.2. Raqobatlashuvchi firmaning daromadi................................................... 

222 

11.3. Foydani maksimallashtirish va raqobatli firmalarning taklif egri 



chizig’i..............................................................................................................  224 

11.4. Faoliyatni to`xtatish uchun firmalarning qisqa muddatli qarori...............  227 

11.5.Firmalarning uzoq muddatli davrdagi qarori…………………………….  230 

Qisqacha xulosalar........................................................................................... 

237 

Nazorat savollari.............................................................................................. 



238 

XII BOB. Monopoliya bozorlarda firmaning qaror qabul qilish 

  

12.1. Monopol bozor xususiyatlari va ko`rinishlari......................................... 



239 

 

426 


12.2. 

Monopol bozorlarda ishlab chiqarish va narxlar o`rnatishdagi 

qarorlar

............................................................................................................ 

241 

12.3.


 

Monopol bozorlarda 

foydani maksimallashtirish................................  246 

12.4. Narxlar diskriminatsiyasi va monopoliyaga qarshi qonunchilik...............  253 

Qisqacha xulosalar........................................................................................... 

256 


Nazorat savollari.............................................................................................. 

258 


XIII BOB. MONOPOLISTIK RAQOBATLASHGAN BOZOR 

 

13.1. Monopoliya va mukammal  raqobat....................................................... 



260 

13.2. Raqоbatlashgan mоnоpоl bоzоri............................................................. 

262 

13.3. Monopol raqobat va mukammal raqobatga............................................. 



269 

13.4. Monopolistik raqobat va jamiyat farovonligi.......................................... 

271 

Qisqacha xulosalar........................................................................................... 



279 

Nazorat savollari.............................................................................................. 

281 

XIV BOB. OLIGOPOLIYA SHAROITIDA FIRMALAR  

FAOLIYATI 

  

14.1. Bir nechta sotuvchili bozorlar................................................................. 



284 

14. 2. Oligopoliya uchun muvozanat............................................................... 

287 

14.3. Oligopoliyaning bozor natijalariga ta'siri................................................ 



290 

14.4.


 

Jamiyat siyosati oligopoliyalar tomon..................................................... 

300 

Qisqacha xulosalar........................................................................................... 



308 

Nazorat savollari.............................................................................................. 

309 


Download 3.43 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   35   36   37   38   39   40   41   42   43




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling