I. A. Bakieva, X. S. Xadjaev, M. Z. Muhitdinova., Sh. Sh. Fayziyev. Mikroiqtisodiyot
Baliq, kit va boshqa yovvoyi jonivorlar
Download 3.43 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Keys stadi. Nega sigirlar qirilib ketmadi
- Nega fil suyagiga bo`lgan katta ehtiyoj fillarni qirilib ketishi uchun havf bo`lishi mumkinu, ammo mol go`tiga bo`lgan ehtiyoj sigirlar saqlab
- Tayanch so`z va iboralar
- Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati Asosiy adabiyotlar
- Qo’shimcha adabiyotlar
- Internet saytlari: www.lex.uz
- II BOB. IQTISODIYOTNING O`NTA TAMOYILI
- III BOB. TALAB, TAKLIF VA BOZOR MUVOZANATI.
- IV BOB. ELASTIKLIK VA UNI HISOBLANISHI
- V BOB. NARX USTIDAN NAZORAT VA BOZOR FAOLIYATI
- VI BOB. ISTEMOLCHILAR, ISHLAB CHIQARUVCHILAR VA BOZORLAR SAMARADORLIGI
- VII BOB. ISTE`MOLCHI TANLOVI NAZARIYASI
- VIII BOB. BOZOR VA TAVAKKALCHILIK
- IX BOB. ISHLAB CHIQARISH NAZARIYASI
- X BOB. ISHLAB CHIQARISH XARAJATLARI
- XI BOB. RAQOBATLASHGAN BOZORLARDAGI FIRMALAR
- XII BOB. Monopoliya bozorlarda firmaning qaror qabul qilish
- XIII BOB. MONOPOLISTIK RAQOBATLASHGAN BOZOR
- XIV BOB. OLIGOPOLIYA SHAROITIDA FIRMALAR FAOLIYATI
|
Baliq, kit va boshqa yovvoyi jonivorlar. Ba’zi bir tur jonivorlar umumiy resurs hisoblanishadi. Masalan baliq va kit tijorat qiymatiga ega, va har qanday kishi okeanga borib, u yerda mavjud bo`lgan hamma narsani tutib olishlari mumkin. Har kishi jonivorlar turlarini keyinga yilga ham saqlab qo`yishga kam rag`bat his qilishadi. Xuddi chorva etishtirishning haddan ziyod ko`p soni Umumiy Maydonni barbod qilganidek, haddan ziyod ko`p baliq va kit ovlanishi dengiz Kamolivorlari ko`payishining tijorat maqsadlariga putur etkazishi mumkin. Okean eng kam tartibga solinuvchi umumiy resurs bo`lib qolmoqda. Ikki muammo oddiy echimga ega. Birinchidan, okeanga ko`pgina davlatlar chiqish yo`llariga ega, shuning uchun har qanday echim turli xil ma’no kasb etadigan xalqaro darajadagi hamkorlikni talab etadi. Ikkinchidan, okeanlar shu darajada 418
yirikki, har qanday kelishuvni to`la qonli amalga oshirish juda qiyin. Natijada, baliq ovlash hatto odatda do`st mamlakatlar orasida ham o`ziga xos nizolarga sabab bo`lib qoladi. O`zbekistonda baliq va boshqa yovvoyi jonivorlarni himoya qilishga qaratilgan turli xil qonunlar mavjud. Masalan, baliq tutish va ovchilik bilan shug`ullanish huquqini beruvchi litsenziya davlat harajatlari baliqchilik va ovchilik muddatini kamayishiga sabab bo`ladi. Baliqchilardan ko`p holatlarda kichik baliqlarni tashlab yuborishni va ovchilardan faqat alohida jonivorlarni o`ldirishni talab qilishadi. Barcha bu kabi qonunlar umumiy resurslardan foydalanishni bekor qiladi va jonivorlarni ko`payishiga xizmat qiladi. Keys stadi. Nega sigirlar qirilib ketmadi? Butun dunyo tarixida ko`pgina jonivorlar turlari qirilib ketish havfi ostida bo`lishgan. Evropaliklar ilk marta Shimoliy Amerikaga qadam qo`yishganida, 60 milliondan ortiq bizon (qo`tos) lar qit’adan ko`chib ketishiga majbur bo`lishgan. Undan tashqari, qo`toslarni ovlash 19-asrda shu darajada mashhur bo`lganki, 1900 yillarga kelib, ya’ni davlatlar ularni himoya qilishga kirishishlaridan oldin jonivorlar soni 400 tagacha qisqarib ketgan. Ba’zi bir Afrika mamlakatlarida fillar xuddi shu kabi muammoga duch kelmoqda, brakonerlar jonivorlarni ularning suyaklari va tishlari uchun o`ldirishmoqda. Shu bilan birga, barcha jonivorlar ham bu muammoga duch kelishganlari yo`q. Masalan, sigirlar qimmatli oziq-ovqat manbai hisoblanishadi, lekin hech kim sigirlarni yaqin orada qirilib ketadi deb hisoblamaydi. Amalda, mol go`shtiga bo`lgan katta talab ushbu jonivor turini saqlanib qolishiga o`ziga xos kafolat. 30
Nega fil suyagiga bo`lgan katta ehtiyoj fillarni qirilib ketishi uchun havf bo`lishi mumkinu, ammo mol go`tiga bo`lgan ehtiyoj sigirlar saqlab qolinishaga kafolat manbai? Sababi shundaki, fillar aksariyat hollarda umumiy resurs hisoblanishadi, sigirlar bo`lsa xususiy mulk ob’ektidir.
30 N. Gregory Mankiw Principles of Microeconomics, 7e, ch 11 419
Fillar qarovsiz holatda erkin ko`chib yurishadi. Har qanday brakoner o`zi topishi mumkin bo`lgan fillardan imkon qadar ko`prog`ini o`ldirishga intiladi. Brakonerlar juda ko`p va ular fillarni saqlanib qolishi va tarqalishidan deyarli hech qanday manfaat ko`rishmaydi. Bundan farqli o`laroq chorva mollari xususiy mulk bo`lgan fermalarda saqlanadi. Ferma egalari chorva sonini imkon qadar ko`payishidan manfaatdor, sababi ular daromad manbaidir. Dunyo davlatlari hukumatlari fillar saqlab qolishni ikki xil usul bilan amalga oshirishga urinib ko`rishishdi. Keniya, Tanzaniya va Uganda kabi davlatlarda fillarni o`ldirish va ularni suyagini sotishni noqonuniy faoliyat deb belgilab qo`yishdi. Biroq bu qonunlarni amalga oshirish qiyin kechdi va muammo aktual ko`rinishda saqlanib qoldi. Botsvana, Malavi, Namibiya va Zimbabve kabi davlatlar esa fillar xususiy mulk sifatida kishilarga taqsimlab berishdi va faqatgina mulk egalarigagina ularni o`ldirishga ruxsat berishdi. Yer egalarida endilikda fillarni saqlab qolishga rag`bat paydo bo`ldi va fillar soni ko`paya boshladi. Xususiy mulk va uning ortidagi daromad olish maqsadi sabab Afrika fillari yaqin oradi xuddi sigirlar kabi qirilib ketish muammosidan xalos bo`lishadi. Qisqacha xulosalar 1. Mahsulotlar iste’moldan mahrum qilinish va iste’molda cheklanganlik xususiyatlariga ko`ra farq qiladi. Agar biror kishini tovarni iste’molidan to`xtatish (mahrum qilish) mumkin bo`lsa u mahsulot mahrum qilinish xususiyatiga va bir kishining iste’moli boshqa kishilarning aynan o`sha mahsulotni iste’mol qilish qobiliyatlarini kamaytirsa, u holda mahsulot cheklanganlik xususiyatiga ega bo`ladi. Bozorlar iste’moldan mahrum qilinish va iste’molda cheklanganlik xususiyatlariga ega bo`lgan xususiy mulk uchun yaxshi ishlashadi. Bozorlar boshqa ko`rinishdagi mahsulotlar uchun yaxshi samarali ishlamaydi. 2. Ommaviy mahsulotlar iste’moldan mahrum qilinish xususiyatiga ham, cheklanganlik xususiyatiga ham ega emas. Ommaviy mahsulotlarga misol qilib 420
mushakbozlikni, milliy mudofaa tizimini, va ilmiy tadqiqotlarni misol keltirish mumkin. Sababi kishilar ulardan foydalanganlik uchun haq to`lashmaydi, biroq ular xususiy mulk qo`liga o`tsa ularda erkin harakat uchun rag`bat mavjud bo`ladi. Shuning uchun ham davlat harajatlar va daromadlar tahlili asosida xulosa qilgan holda ommaviy mahsulotlarni taqdim etadi. 3. Umumiy resurslar iste’molda cheklanganlik xususiyatiga ega, biroq iste’moldan mahrum qilinish xususiyatiga ega emas. Bunga misol sifatida yaylovlarni, toza havoni va tirband yo`llarni keltirish mumkin. Kishilar ulardan foydalanganlik uchun haq to`lashmasa, ular odatda mazkur mahsulotlardan haddan ziyod va samarasiz foydalanishadi. Shunday qilib, davlat umumiy resurslardan foydalanishni cheklash uchun turli xil usullarni qo`llaydi.
xususiy mahsulotlar ommaviy resurslar umumiy resurslar ”tekinxo`rlar” harajatlar va daromadlar tahlili umummilliy resurslar fojeasi.
1. Esklyuzivlik yoki iste’moldan mahrum qilish xususiyati deganda nima tushunasiz? Iste’molda cheklanganlik xususiyati deganda nimani tushunasiz? Pitstsa bo’lagi eksklyuzivlik xususiyatiga egami? Bu iste’molda cheklanganlik xususiyatiga egami? 2. Ommaviy mahsulotga ta’rif bering va unga misol keltiring. Xususiy bozor ommaviy mahsulot bilan o’z holicha yaxshi ta’minlab bera oladimi? Tushuntiring. 3. Xarajatlar va daromadlar tahlili nima? Nega bu muhim? Nega bu qiyin? 4. Umumiy resurslarga ta’ri bering va misol keltiring. Davlatni aralashuvisiz kishilar bu mahsulotlardan i qanday tartibda foydalanishadi? Nega?
421
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati Asosiy adabiyotlar
1. N.Gregory Mankiw. Principles of Mikroeconomics. 5 edition. 2008. 519 pages.
2. Пол Е. Самуэлсон. Микроэкономика, Учебник, М.: Санкт- Петербург. Киев, 2012. – 744 с. 3. Пиндайк Р, Рубинфелд Д. «Микроэкономика» 5 межд.изд Спб., Питер 2007. 4. Erkin Egamberdiyev “Mikroiqtisodiyot”. T.: ILM ZIYO, 2014.
1. Микроэкономика под ред. В.С. Атаманова, С.А. Иванова. М. 2009 2. Нуреев Р.М. Курс микроэкономики. Учебник. Норма, М: 2008. 3. Нуреев Р.М. Сборник задач по микроэкономике. Норма, М 2008. 4. Хаджаев Х.С., Каримов Ф.Ш., Ходжаев Р.С. Микроэкономика. Учебное пособие T.: “Iqtisod-moliya”, 2010. 5. Чеканский А.Н., Флорова Н.Л. Микроэкономика. Промежуточный уровень. Учебник. М. ИНФРА 2007. 6. Egamberdiev E. Mikroiqtisodiyot. Darslik. – T.: TMI, 2008, - 226 b. 7. Bakiyeva I.A. “Mikroiqtisodiyot” fanidan amaliy (seminar) mashg`ulotlar o`tkazish bo`y`icha uslubiy qo`llanma. T: “Iqtisod - moliya”, 2014.
8. R.S.Xo`jayev, B. Mahmudov, H.S. Xo`jayev, E.I.Ergashev, R.I.Egamberdiyev “Mikro va makroiqtisodiyot”. T.: ILM ZIYO, 2012. 9. Internet saytlari:
- O’zbekiston Respublikasi Qonun
xujjatlarini ma’lumotlari milliy bazasi; www. iеt. ru - E.T.Gaydar nomidagi iqtisodiy siyosat institute rasmiy 422
sayti www.nes.ru - Rossiya iqtisodiy maktabi rasmiy sayti www.cer.uz - Iqtisodiy tadqiqotlar markazi rasmiy sayti www.gov.uz - O'zbekiston Respublikasi hukumat portali www.cbu.uz - O'zbekiston Respublikasi Markaziy banki rasmiy sayti www.tfi.uz - Toshkent moliya institute rasmiy sayti www.stat.uz - O'zbekiston Respublikasi Davlat
statistika qo’mitasining rasmiy sayti; www.ziyonet.uz - ZiyoNet ta’lim portali 423
MUNDARIJA KIRISH……………………………………………………………………….. 3 I BOB. MIKROIQTISODIYOT FANIGA KIRISH
1.1. Resurslarning cheklanganligi va ularni taqsimlash……………….……. 5 1.2. Normativ va pozitiv mikroiqtisodiyot....................................................... 7 1.3.Mikroiqtisodiyotning ahamiyati............................................................... 10 1.4. Bozor va uning vazifasi............................................................................ 12 Qisqacha xulosalar........................................................................................... 16 Nazorat savollari.............................................................................................. 18
2.1. Odamlar tanlovga duch keladilar.............................................................. 19 2.2. Biror narsaning qiymati, unga erishish uchun voz kechilgan narsadir.............................................................................................................. 20
2.3 Oqil odam chegarani o`ylaydi.................................................................... 21
2.4. Odamlar rag`batlarga ta’sirchandirlar........................................................ 23
va bozorlar odatda iqtisodiy faoliyatni tashkil etishda yaxshi bir yo`ldir.................................................................................. 24
2.6. Davlat ba`zan bozor faoliyati oqibatlarini yaxshilashi mumkin................ 25
Qisqacha xulosalar........................................................................................... 27
Nazorat savollari.............................................................................................. 28
III BOB. TALAB, TAKLIF VA BOZOR MUVOZANATI.
3.1. Bozorlar va raqobat................................................................................... 29 3.2. Talab.......................................................................................................... 31 3.3. Taklif.......................................................................................................... 39 3.4.Talab va taklif birgalikda............................................................................ 43 Qisqacha xulosalar........................................................................................... 52 Nazorat savollari.............................................................................................. 53
4.1. Talab elastikligi.......................................................................................... 55 4.2. Taklif elastikligi......................................................................................... 67
424
4.3. Talab , taklif va elastiklikning uch ko`rinishi........................................... 70
Qisqacha xulosalar........................................................................................... 78
Nazorat savollari.............................................................................................. 79
V BOB. NARX USTIDAN NAZORAT VA BOZOR FAOLIYATI
5.1. Maksimal va minimal narxlar............................................................... 81 5.2. Narxning bozor faoliyatiga ta`siri.............................................................. 84 5.3. Narx ustidan nazoratning salbiy oqibatlari.......................................... 89 Qisqacha xulosalar........................................................................................... 91 Nazorat savollari.............................................................................................. 92 VI BOB. ISTE'MOLCHILAR, ISHLAB CHIQARUVCHILAR VA BOZORLAR SAMARADORLIGI
6.1. Iste’molchi ortiqchaligi.............................................................................. 93 6.2. Ishlab chiqaruvchi ortiqchaligi ................................................................. 100 6.3. Bozor samaradorligi.................................................................................. 105 Qisqacha xulosalar........................................................................................... 113 Nazorat savollari.............................................................................................. 114 VII BOB. ISTE`MOLCHI TANLOVI NAZARIYASI
7.1. Budjet chizig`i: iste’molchining qanday imkoniyatlari mavjud................ 116 7.2. Tanlov: iste’molchi nimani xohlaydi......................................................... 118 7.3. Optimallashtirish: iste’molchi nimani tanlaydi.......................................... 124 7.4.Uch qo`llanma............................................................................................. 132
Qisqacha xulosalar........................................................................................... 143
Nazorat savollari.............................................................................................. 144
VIII BOB. BOZOR VA TAVAKKALCHILIK
8.1 Tavakkalchilikni o`lchash........................................................................... 145 8.2. Tavakkalchilikka bo`lgan munosabat........................................................ 149 8.3. Tavakkalchilikni (yo`qotishlarni) pasaytirish............................................ 152 8.4. Asimmetrik axborotlashgan bozor............................................................. 154 8.5.Siyosiy iqtisodiyot...................................................................................... 162 425
8.6.Hulq- atvor iqtisodiyoti...............................................................................
168 Qisqacha xulosalar........................................................................................... 173
Nazorat savollari.............................................................................................. 175
IX BOB. ISHLAB CHIQARISH NAZARIYASI
9.1. Ishlab chiqarish texnologiyasi................................................................... 176 9.2. Izokvantlar................................................................................................. 179 9.3. Qisqa va uzoq muddatli ishlab chiqarish................................................... 182 9.4. O`rtacha va chegarali mahsulot................................................................. 185 9.5.
Ishlab chiqarish omillari bir-birining o`rnini bosishi................................ 191 9.6. Ko`lam samarasi........................................................................................ 195 Qisqacha xulosalar........................................................................................... 201 Nazorat savollari.............................................................................................. 201 X BOB. ISHLAB CHIQARISH XARAJATLARI
10.1. Umumiy daromad, umumiy xarajat va foyda.......................................... 202 10.2. Doimiy va o`zgaruvchan xarajatlar.......................................................... 210 10.3. Xarajat egri chiziqlari va ularning shakllari............................................ 212 10.4. Qisqa muddatli va uzoq muddatli xarajatlar............................................ 216 Qisqacha xulosalar........................................................................................... 218 Nazorat savollari.............................................................................................. 219
11.1. Raqobat tushunchasi................................................................................ 221 11.2. Raqobatlashuvchi firmaning daromadi................................................... 222 11.3. Foydani maksimallashtirish va raqobatli firmalarning taklif egri chizig’i.............................................................................................................. 224 11.4. Faoliyatni to`xtatish uchun firmalarning qisqa muddatli qarori............... 227 11.5.Firmalarning uzoq muddatli davrdagi qarori……………………………. 230 Qisqacha xulosalar........................................................................................... 237 Nazorat savollari.............................................................................................. 238 XII BOB. Monopoliya bozorlarda firmaning qaror qabul qilish
12.1. Monopol bozor xususiyatlari va ko`rinishlari......................................... 239 426
12.2. Monopol bozorlarda ishlab chiqarish va narxlar o`rnatishdagi qarorlar ............................................................................................................ 241 12.3.
Monopol bozorlarda foydani maksimallashtirish................................ 246 12.4. Narxlar diskriminatsiyasi va monopoliyaga qarshi qonunchilik............... 253 Qisqacha xulosalar........................................................................................... 256
Nazorat savollari.............................................................................................. 258
XIII BOB. MONOPOLISTIK RAQOBATLASHGAN BOZOR
13.1. Monopoliya va mukammal raqobat....................................................... 260 13.2. Raqоbatlashgan mоnоpоl bоzоri............................................................. 262 13.3. Monopol raqobat va mukammal raqobatga............................................. 269 13.4. Monopolistik raqobat va jamiyat farovonligi.......................................... 271 Qisqacha xulosalar........................................................................................... 279 Nazorat savollari.............................................................................................. 281
14.1. Bir nechta sotuvchili bozorlar................................................................. 284 14. 2. Oligopoliya uchun muvozanat............................................................... 287 14.3. Oligopoliyaning bozor natijalariga ta'siri................................................ 290 14.4.
Jamiyat siyosati oligopoliyalar tomon..................................................... 300 Qisqacha xulosalar........................................................................................... 308 Nazorat savollari.............................................................................................. 309
Download 3.43 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|