I. Adabiyotlar taxlili I jahon neft zaxiralari va ularning manbalari

I.2 Neft va gaz korxonalari va ularning rivojlanishi Neft, tabiiy gaz, gaz kondensatlari - hozirgi vaqtda dunyodagi asosiy energiya manbalaridan biri hisoblanadi. Vatanimizning kuch qudrati, uning tez suratlar bilan rivojlangan mamlakatlar darajasiga etishishi neft va gaz sanoatining rivojlanishi bilan chambarchas bog‘liqdir. SHu sababli neftning tarkibini va undan olinadigan mahsulotlarni xossalarini o‘rganish katta ahamiyatga ega.
Asrimizning boshidan boshlab O‘rta Osiyo va Qozog‘iston rayonlarida neft konlari topilib, ishga tushirildi. Jumladan O‘zbekiston hududida 1900 yilda CHimyon koni ochilgan va 1901 yil sentyabr oyidan chuqurligi 287 m bo‘lgan neft qudug‘i ishga tushgan. Undan sutkasiga 130 tonna neft fontan usulida qazib olingan. 1904 yilda O‘zbekistonda (o‘sha paytda Turkiston o‘lkasi) dastlabki neft koni Farg‘ona vodiysidagi CHimyon neft koni ochildi va o‘sha yili Vannovsk (hozirgi Oltiariq shahri) temir yo‘l stansiyasi yaqinida birinchi neftni qayta ishlash zavodi ishga tushirildi. 1905-yildan neftli hududlarning egalari fransuz va amerika kapitalistlari sindikati ishtirokida o‘z maydonlarini sotish haqida kelishuv olib bordi. SHu bilan o‘lkaga chet el kapitali kirib keldi. 1906-yilda (“Turkiston qishloq xo‘jaligi” jurnali axborotiga ko‘ra) Farg‘ona vodiysida “CHimyon” aksionerlik jamiyati, “Rishton” neft va zavod sanoati hamdo‘stligi, “Bitum” Turkiston neftsanoati hamdo‘stligi, “Vladimir Alekseev” Moskva firmasi kabi neft qidiruvchi va qazib oluvchi tashkilotlar mavjud bo‘lgan. 1907-yilda CHimyon neft qazib chiqarish va Vannovsk neftni qayta ishlash zavodini Bokuning “Aka-uka Nobellar” firmasi sotib oldi va Farg‘ona vodiysidagi asosiy neft konlarini boshqaruvchisiga aylandi. 1908-yilda Farg‘ona vodiysida Yorqo‘ton, Santo, Sel-Roxo va undan g‘arbroqda Alekseev erlaridagi konlari ochildi. Sel-Roxo hamda Alekseev konlaridan chuqurligi 248 metrdan sutkasiga 7 tonna neft qazib olingan. SHuningdek shu yili CHimyon-Vannovsk neft quvuri qurildi, neftni qayta ishlash zavodi kengaytirildi. SHu davrda rus va chet el kapitali neft qazib olish, uni qayta ishlash, neft mahsulotlarini sotishni to‘la o‘z nazoratiga oldi. «SANTO»-O‘rta Osiyo neft savdo jamiyatini tashkil etildi. 1912 yilga kelib neft sanoatida Farg‘ona, Sirdaryo va Samarqand viloyatlarida 526 kishi ishlagan. 1927 yilga kelib O‘zbekistonda yangi konlarni o‘zlashtirish hisobiga neft qazib olish darajasi yiliga 22,1 ming tonnaga etdi. 1933 yil 14 iyulda Farg‘ona viloyatining Xonobod maydonida (chuqurligi 547 m), 1934 yili 6 fevralda Surxondaryo viloyatida Xauzag (chuqurligi 158 m, sutkasiga 100 tonna neft qazib olingan) konlari o‘zlashtirilgan. Istiqloldan keyin iqtisodiy mustaqillikka erishish uchun islohotlarning dastlabki bosqichidanoq yoqilg‘i-energetika majmuasining yuqori sur’atlar bilan rivojlanishini ta’minlash, neft va gaz ishlab chiqarish hajmlarini oshirib borish hisobiga mamlakatimizda energetika mustaqilligiga erishish vazifasi qo‘yildi. CHunki, O‘zbekiston hududida neft sanoatiga asos solinganiga qaramasdan, biz neft mahsulotlariga bo‘lgan talabimizni ta’minlay olmay kelardik. 1980 - yillarda Respublikamizga har yili chetdan 6 million tonna atrofida neft mahsulotlari tashib kelingan. Mustaqilligimizning dastlabki yillarida valyuta tushumimizning asosiy manbai hisoblangan paxta tolasining 600 ming tonnasini Rossiyaga yoqilg‘i mahsulotlariga ayirboshlashga majbur edik. Respublikada yoqilg‘i energetika sanoati er qa’rida topilgan va qazib olinayotgan ko‘mir, neft, tabiiy gaz konlari negizida shakllandi va rivojlanib bormoqda. Respublikada 160 ga yaqin neft-gaz koni ochilgan, ularning 115 tasi
Buxoro-Xiva geologik provinsiyasida, 27 tasi Farg‘ona vodiysi, 10 tasi Surxondaryo, 7 tasi Ustyurtda joylashgan. Konlarning gaz, gaz-kondensatli turlari mavjud. Hozir 71 neft, gaz va gaz-kondensat konlaridan foydalanilmokda. 50 dan ortiq neft, gaz va gaz-kondensat koni esa kelajakda ishga tushirish uchun tayyorlab qo‘yilgan. Yoqilg‘i sanoati respublika yoqilg‘i - energetika majmuining asosiy tarmog‘ini tashkil etadi va barcha yoqilg‘ini qazib olish, tabiiy gazni tozalash va etqazib berish, neft mahsulotlari ishlab chiqarish korxonalaridan iborat. Ular xalq xo‘jaligining barcha bo‘g‘inlarida xizmat ko‘rsatadi. Yirik korxonalari Toshkent, Farg‘ona, Buxoro, Qashqadaryo, Surxondaryo viloyatlarida joylashgan. Respublika sanoat mahsulotining umumiy hajmida yoqilg‘i-energetika majmui mahsulotlari 26,8% ni tashkil etmoqda (1980 yilda 8,8%). Respublika sanoatida band bo‘lgan ishchi-xizmatchilar (sanoat ishlab chiqarishi xodimlari)ning 6% yoqilg‘i sanoati tarmoqlari hissasiga to‘g‘ri keladi (80 ming nafardan ortiq). Respublikada 1992 yilda yoqilg‘i sanoatida qazib olingan yoqilg‘i (shartli yoqilg‘i – 7000 kilokaloriya hisobida) umumiy hajmida neftning hissasi 8,3 % ni, gazning hissasi 87,3% ni, ko‘mir hissasi 4,4% ni tashkil etgan.
B
ugungi kunda O‘zbekistonda neftni qayta ishlash sanoati sohasida Oltiariq, Farg‘ona, Buxoro neftni qayta ishlash zavodlari ishlab turibdi. Farg‘ona neftni qayta ishlash zavodi yonilg‘i va motor hamda surkov moylari ishlab chiqarishga ixtisoslashgan bo‘lib, 30 dan ortik texnologik qurilmalarga ega. Ko‘kdumaloq neftgaz koni ochilganidan keyin Fransiyaning TEKNEP firmasi bilan hamkorlikda 1993 yildan Buxoro viloyatining Qorovulbozor tumanida Buxoro neftni qayta ishlash zavodi qurilishi boshlandi va bir yilda 2,5 mln. tonna gaz kondensatini qayta ishlash quvvatiga ega bo‘lgan 1-navbati 1997 yil avgustida ishga tushirildi. Neftni qayta ishlash zavodlarida yuqori oktanli benzin, jumladan, B-92 aviabenzini, 2009 yildan esa Boing va Earbas reaktiv dvegatellari uchun Jet A-1 aviakerosini, dizel yonilg‘isi, koks, parafin, motor moylariga prisadkalar, engil avtomashinalar uchun mator surkov moylari (kompressor, turbina, urchuq moylari), kerosin, bitum, suyultirilgan neft gazlari (butan, texnik propan), mazut kabi 50 turdan ortiq neft mahsulotlari ishlab chiqarilmoqda. 2003 yilga kelib 49 milliard kubometr tabiiy gaz, 7,6 million tonna neft qazib chiqarildi. Gaz sanoati - yoqilg‘i energetika majmuasining eng rivojlangan tarmog‘i. Uning Respublikada qazib olinayotgan yoqilg‘i balansidagi hissasi 87,2% ni tashkil etadi. Neft bilan yo‘ldosh tarzda uchraydigan tabiiy gazni qazib olish ikkinchi jahon urushidan oldingi yillardan boshlangan. Neft gazidan sanoat maqsadlarida foydalanish uchun 15 km uzunlikdagi birinchi gazoprovod «Andijonsanoat» - Andijon shahri o‘rtasida ko‘rilgan. Gazni alohida sanoat usulida chiqarib olish o‘tgan asrning 50-60 – yillarida boshlandi. Gaz qazib olish sanoati joylashgan asosiy tumanlar – Buxoro va Qashqadaryo, shuningdek, Farg‘ona, Surxondaryo, Xorazm viloyatlari hamda Qoraqalpog‘iston Respublikasidir. Ma’lumki, neft murakkab organik birikmalarning aralashmasidan iborat bo‘lib, uning asosini uglevodorod birikmalari tashkil etadi. Neftning paydo bo‘lishi er qa’rida bir necha minglab, xattoki millionlab yillar uglevodorodlar 1 – turdan 2 – to‘rga aylanishi natijasida paydo bo‘lgan.

Neft er qobig‘ida 500 - 5000m chuqurlikda joylashgan bo‘lib, asosiy qismi 800 - 2500m chuqurlikda, ba’zan undan ham chuqurroqda uchraydi. Ilgari er yuzasiga chiqqan neftdan foydalanishgan. Rossiyada birinchi neft hududi 1864 yilda Kubanda qazildi.
Neft er ostidan uch xil usul: fontan, kompressor (gazlift) va nasoslar yordamida olinadi.

Neft qudug‘i qazilganda birinchi navbatda neft gazlar bosimi ta’sirida fontan holida er yuziga chiqadi, keyinchalik er qobig‘idagi bosimning kuchi pasayadi va neftni kompressor yordamida olinadi. Buning uchun ikkita truba (birini ikkinchisining ichiga olib) tushiriladi. Ikkala trubani orasi orqali kompressor yordamida gaz beriladi. Gaz bilan neft aralashmasi ichki truba orqali er yuziga chiqadi. SHu usulda ma’lum vaqtgacha neft olinadi. Keyinchalik bu usul ham etarli samara bermaydi. Nihoyat uchinchi usul plunjerli nasos yordamida neft chiqariladi. Oxirgi vaqtda quduq ichiga tushiriladigan markazdan qochma harakatli (setrobejniy) nasoslar keng qo‘llanilmoqda. Qazib olinayotgan neftni 1 tonnasi o‘zi bilan 50-100 m³ gaz, 200 - 300 kg suv, 10 - 15 kg mineral tuz va mineral chiqindilar olib chiqadi. 20 - 25 ba’zan 80 gacha quduqlardan chiqqan neft bir erga yig‘ilib, aralashmaning ichidagi neftni miqdorini topiladi. Keyin neftni jo‘natishga tayyorlovchi qurilmalarga uzatiladi. Bu qurilmalarda aralashmadan gaz ajratib olinib, gazni qayta ishlash qurilmalariga beriladi. Neft esa keyingi qurilmalarda suv va tuzlardan tozalanadi. Neftda suv 0,2 - 0,8 % gacha, tuz esa 1 t neftda 0,8-1 kg gacha kamayadi. Neftdan ajratilgan suv yana quduqqa qaytib beriladi. Suv va tuzdan tozalangan neft qayta ishlash zavodlariga yuboriladi.
Er ostidagi gaz boyliklari ikki xilda uchraydi: a) ba’zi konlarda faqat gaz bo‘ladi; b) gaz va gaz kondensati bo‘ladi. Har ikkala xolda ham gaz yuqori bosim ostida bo‘lib, quduqdan bosim ta’sirida fontan xolida chiqadi. Kondan chiqqan gaz kondensat va boshqa chiqindilardan tozalanib keyin trubalar orqali gazni qayta ishlash zavodiga yuboriladi. Bizga ma’lumki o‘rta asrlarda Kavkaz orti va G‘arbiy Ukrainada neftni oddiy usulda haydab, undan engil qismini ajratib olingan. 1821-23 yillarda Mozdok shahrida aka -uka Dubinlar neftni xaydash uchun birinchi kub qurilmasini ishga tushirdilar. AQSH da birinchi neftni qayta ishlash zavodi 1860 yilda ishga tushirildi. 1917 yilga kelib Baku rayonida 53 ta neftni qayta ishlash qurilmalari, Grozniyda 6 ta, Oltiariqda 1 ta ishlar edi. Keyinchalik neftni ishlash bo‘yicha ko‘plab katta - katta zavodlar qurila boshladi. Zavodlar asosan neft mahsulotlarini iste’mol qiluvchi rayonlarga yaqin joylarda quriladi. Farg‘onada 1959 yilda yirik neftni qayta ishlaydigan zavod ishga tushirildi. Yiliga 8 mln. tonnaga yaqin neft qayta ishlanadi. Oltiariq zavodida neft yoqilg‘i - yoqilg‘i sxemasi bo‘yicha, Farg‘ona NQI zavodi esa yoqilg‘i - moy sxemasi bo‘yicha ishlaydi. Hozirgi vaqtda Buxoro shahrida neftni qayta ishlash zavodi qurilib, ishga tushirilgan bo‘lib, bu zavodda gaz kondensatidan turli mahsulotlar olinadi. Neftni qayta ishlashga tayyorlash, asosan neft dastlab suvsizlantirilib, shu jarayon bilan birga tarkibidan har xil tuzlarni, o‘z navbatida uni har xil mexanik aralashmalari ajratilib olinib, oltingugurt miqdori deyarli yo‘q qilinib, keyin qayta ishlashga jo‘natiladi. Bu erda tuzsizlantirilgan neftda miqdoran 3 – 4 mg/l tuz va 0,1% suvning massa ulushi bo‘lishi mumkin.