I bap. Qaharmanlıq dástanlarda motivler hám lirizmler Xoshlasıw motivine baylanıslı lirizmlerdiń qollanılıwı

Temanıń izertleniw dárejesi. Qaraqalpaq folklorı iliminde qaharmanlıq dástanlar XX ásirdiń baslarınan baslap izertlenip kelmekte. Folklorshı alımlar N.Dawqaraev, Q.Ayımbetov, I.Saǵıytov, O.Kajurov, N.Japaqov, Q.Maqsetov, J.Xoshniyazov, K.Allambergenov, S.Bahadirova, J.Nizamatdinov, K.Palımbetov hám basqalar qaraqalpaq dástanların hár qıylı aspektlerde izertledi, disertaciyalar jazdı, maqalalar, monografiyalar járiyaladı. Olardıń izertlewleri qaraqalpaq folkloristikasına qosılǵan úlken úles bolıp tabıladı. Olar dástanlardı xalıq arasınan jıynaw, basıp shıǵarıw jumısların orınlaw menen qatar, qaraqalpaq dástanlarınıń genezisin (kelip shıǵıw tariyxın), tematikalıq baǵdarların, ideyalıq mazmunın, syujetlerin, motivlerin, obrazlar sistemasın úyrendi. Sonday-aq ayrım izertlewlerde dástanlardıń kórkemlik ózgeshelikleri, ásirese kórkem til poetikası, súwretlew quralları sóz boladı.
Jumıstıń maqseti hám wazıypaları. Bul pitkeriw qánigelik jumısımızdıń maqseti qaraqalpaq qaharmanlıq dástanlarında lirizmlerdiń qollanılıw ózgesheliklerin úyreniw bolıp tabıladı. Usı maqsette jumısta tómendegi waziypalar belgilep alınǵan:
- qaharmanlıq dástanlarda qollanılǵan lirizmlerdiń haqıında túsinik beriw
- qaraqalpaq qaharmanlıq dástanlarında xoshlasıw motivine
- basqa da motivlerge baylanıslı lirizmlerdiń qollanılıw ózgeshelikleri;
- gozzallıq sezimlerine baylanıslı qollanılǵan lirizmler;
- tragediyaliq sezimlerge baylanıslı qollanılǵan lirizmlerdi úyreniw.
Jumıstıń izertleniw obekti. Pitkeriw qániygelik jumısımızdıń tiykarǵı obekti etip qaharmanlıq dástanlar bolǵan «Alpamıs», «Qırıq qız», «Edige» h.b.dástanlarda kórinetuǵın lirikalıq orınlardı, lirikalıq elementlerdi aldıq. Bunday orınlarda dástanlardıń tiykarǵı qaharmanlarınıń ishki dúnyası, ruwxıy keshirmeleri anıǵıraq kórinedi. Dástanlardaǵı bunday orınlar tıńlawshıda ayrıqsha unamlı sezimler oyatıp, shıǵarmanıń kórkemligin arttıradı, obrazlardı túrlendiredi. Dástanlardaǵı lirizmlerdi úyreniw olardaǵı obrazlar tuwralı túsiniklerdi, bilimlerdi jánede keńeyttiredi, tereńletedi, sáwlelengen baslı ideyalardıń mazmunın tereńrek túsiniwge imkaniyat beredi. Mine, usı jaqlarınan dástanlardaǵı lirizmlerdi úyreniw kútá zárúrli, kútá áhmiyetli bolıp tabıladı.
Jumıstıń teoriyalıq hám metodologiyalıq negizi: Biz izertlew barısında Birinshi Prezidentimiz I.A.Karimovtıń miynetlerindegi hám Sh.M.Mirziyoevtiń miynetlerinen hám jáne de «Háreketler strategiyası»ndaǵı ádebiyat hám kórkem ónerdi rawajlandırıw haqqındaǵı kórsetpelerin basshılıqqa aldıq. Sonday-aq, teoriyalıq hám metodologiyalıq tiykarı retinde Q.Ayımbetovtıń «Xalıq danalıǵı» (Nókis, «Qaraqalpaqstan» 1988), S.Axmetov, J.Esenov, Q.Járimbetov «Ádebiyattanıw atamalarınıń orıssha-qaraqalpaqsha túsindirme sózligi» (Nókis, «Bilim», 1994), Q.Járimbetov «XIX ásir qaraqalpaq lirikasınıń janrlıq qásiyetleri hám rawajlanıw tariyxı» (Nókis, «Bilim» 2004), Q.Járimbetov «Ádebiyattanıwdan sabaqlar» (Nókis, «Qaraqalpaqstan», 2012), Q.Maqsetov «Qaraqalpaq folkloristikası» (Nókis, «Qaraqalpaqstan», 1989), Q.Maqsetov «Qaraqalpaq xalqınıń kórkem awızeki dóretpeleri» (Nókis, «Bilim», 1996) h.t.b. miynetlerindegi ilimiy-teoriyalıq pikirlerdi basshılıqqa aldıq.