I bap. Qaharmanlıq dástanlarda motivler hám lirizmler Xoshlasıw motivine baylanıslı lirizmlerdiń qollanılıwı

1.1 Xoshlasıw motivine baylanıslı lirizmlerdiń qollanılıwı
Sózimizdiń basın Belinskiydiń sózi menen baslasaq, “ lirizm hár dayım ómirdiń hárqanday súwretleniwiniń ajıralmas bólegi bolıp qaladı, eger bul súwretlew sezimge tolı hám janlı bolsa. Sonıń ushın-, dep jazǵan Belinskiy,- lirikanıń ózine tán túri esaplanǵan lirizm hámme janrǵa tán esaplanadı.⁶
Lirikalıq elementler tek ǵana lirikalıq shıǵarmalarda bar dewshiler qátelesedi, sebebi, shıǵarma dóretiwshi sezim arqalı óz dóretpesin dóretedi. Qáleń ol qara sóz benen jazılǵan bolsın, qáleń qosıq arqalı. Sonlıqtan da Belinskiydiń pikiri tolıǵınsha durıs. Ádebiyattıń úsh janrı esaplanǵan lirika, epika, dramada da biz lirikalıq elementlerdi ushıratamız.
Lirika bul bizge belgili shayırdıń ishki keshirmeleriniń, sırttan alǵan tásirleriniń qosıq qatarlarına túsken kórinisi. Onda heshqanday waqıya yamasa syujet qatnaspaydı, al shayırdıń ózi, onıń ishki jaǵdayı qatnasadı. Belgili ilimpaz Q.Járimbetov lirika janrı tuwralı bılay pikir bildiredi: “Lirika ádebiy janr sıpatında oy-pikirdi, ideyanı, mazmundı insánǵa tán jismaniy(fiziologiyalıq) sezimler, ruwxıy keypiyatlar, keshirmeler, tolǵanıslar, kúshli emociyalar arqalı beredi. Lirikalıq shıǵarmada kúyinishli hám súyinishli, kóterińki yamasa jerkenishli sezimler oy-pikirlerdiń mazmunın , ideyalıq baǵıtın jaratıwda tiykarǵı faktor bolıp xizmet etedi.”⁷ Yaǵnıy lirikanıń baslı qaharmanı bul – avtor.
Izzat Sultan Belinskiydiń joqarıdaǵı pikirine tolıq qosılǵan halda óziniń pikirlerin “Adabiyot nazariyası miynetinde aytıp ketedi: “Lirizm lirikanıń avzallıǵı hám bas belgisi bolsa da tek lirikanıń “múlki” emes. Lirizm málim muǵdarda ádebiyattıń hámme túr hám janrlarına tán qásiyeti , hátteki, hár qanday ádebiy shıǵarmanıń kórkemlik shártlerinen biri esaplanadı.⁸ Belinskiy shıǵarmalarında lirizmdi ańlatatuǵın basqa termin de bar :”Subyektiv tiykar”-, dep ayta ótip dramada ushırasatuǵın lirizmlerge sıpatlama berip ótedi.⁹ Onıń pikirinshe “monolog” bul dramadaǵı lirizmniń bir belgisi ekenligin, monolog negizinde dramaǵa tán belgige uxsaǵanı menen ol lirikanıń “perzenti” ekenligin aytıp ótedi. Yaǵnıy shayır dóretken qosıq-bu onıń monologı. Dramada baslı qaharman bul avtor yamasa syujet emes , al shaxstıń ózi (yaǵnıy rol oynap atırǵan aktyor). Dramada avtor maqset etip qoyǵan hár qanday ideyanı tamashagóylerge jetkerip beriwde aktyor sezimlerge berilip, kúyinip ya súyinip, kúyip-janıp , hár qıylı is háreketler arqalı túsindiriledi. Biz onı kóremiz, tınlaymız, esitemiz hám sezimlerge berilemiz. Eger dramalarda lirikalıq elementler menen syujettıń roli teń kelgen jaǵdayda “liro-dramalar” júzege keledi.
Lirikalıq elementler epikalıq shıǵarmalarda da ushıraydı. Mısalı, epikalıq shıǵarmalarda da monologlardı lirizmlerge jatqaramız. Sebebi onda adamnıń ishki-keshirmeleri súwretlenedi. Endi, lirika menen epikanıń ortasında turǵan liro-epikalıq shıǵarmalar qosıq qatarları menen jazıladı hám onda belgili dárejede syujet te boladı. qosıq qatarları menen beriw arqalı hár bir obrazdıń ishki keshirmeleri ashıp beriledi.
Bunday lirikalıq elementler xalıq eposlarında da ushırasadı. Bul jerde “epos” sózin tiykarınan xalıq dástanları dep túsinemiz yaǵnıy rus ilimpaz Jirmunskiydiń pikiri boyınsha “Epos –bul xalıqtıń qaharmanlıq idealizaciyası kólemindegi janlı ótmishi esaplanadı. Onıń ilimiy , tarıyxıy qımbatı(qimmati) házirgi waqıtta júdá úlken sociallıq, mádeniy, tárbiyalıq ahmiyeti de sondadur”. Endi soraw tuwıladı: Xalıq awızeki dóretpelerinen biri bolǵan dástanlarda da lirikalıq elementler ushırasadı ma?
Qaraqalpaq folklorındaǵı dástanlardı biz 4 túrge ajıratamız:
1. qaharmanlıq
2. tarıyxıy
3. ashıqlıq
4. turmıslıq.¹⁰
Solardıń ishinde biz ashıqlıq dástanlardı jáne bir atama “liro-epikalıq” dástanlar dep te ataymız. Sebebi bul dástanlarda lirikalıq elementler júdá basım. Q. Járimbetov bul haqqında “...liro-epikalıq dástanlarda epikalıq syujetler hám personajlar bar , sonıń menen qatar adamnıń ishki sezimlerin , tuyǵuların, keshirmelerin beretuǵın lirikalıq sheginisler de barshılıq. Olar qosıq túrinde beriledi. Solay etip, ashıqlıq dástandaǵı qosıq qatarları epikalıq bayanlawdan góre ishki sezimlerdi lirikalıq usılda beriw ushın arnalǵan. Sonıń ushında ashıqlıq dástandaǵı qosıqlardıń kópshiligi baqsılar yamasa qıssaxanlar tárepinen dástannan bólek, gárezsiz shıǵarmalar retinde de aytıla bergen. Nátiyjede dástanlardaǵı lirikalıq qosıqlardıń kópshiligi xalıq arasında dástanlarda syujetlerden ǵárezsiz shıǵarmalar sıpatında da málim bolǵan. Olar dástanlardan ajıralıp xalıq qosıqlarına aynalıp ketken”. ¹¹
Ashıqlıq dástanlardan tısqarı basqa dástanlarda da lirikalıq sheginisler, lirikalıq elementler ushırasadı. Biz solardıń ishinde qaharmanlıq dástanlarda ushırasatuǵın lirikalıq qosıqlarda ayrıqsha dıqqat bólgimiz keldi. Sebebi bul dástanlarda ushırasatuǵın ayırım qosıqlarda xalıq qosıqları qatarına kirgen. Mısalı, “Alpamıs” dástanındaǵı Gúlparshınnıń Bayshubarǵa qarata aytqan qosıǵı házirgi kúnde hayal-qızlarımız tilinen jırlanıp júr.
At bolıptı Miyankóldıń tayları
Qoyın satıp qozı qılar bayları
Arjaǵı Túrkistan, berjaǵı Qoqan
Háziretimniń qádem urǵan jayları.

On tórtinde gáwhar tuwǵan ay ediń

Arıslanım keler dep, kewlim jay edi
Tiliń bolsa sóyle, óybey, Bayshubar
Men ketkende qısır emgen tay ediń.
Qaharmanlıq dástanlarda lirikalıq elementler kópshilik jaǵdayda eki ashıq ortasındaǵı yamasa ata-ana hám bala ortasındaǵı muhabbattı bildiriwde kóbirek qollanıladı. Mısalı, qaharman ata-anası, yarı menen xoshlasıw aldında yamasa balası ákesin joqlap otırǵanda h.t.b orınlarda lirizmlerden jıraw paydalanǵan.
Lirizm degenimiz ‒ bul epikalıq hám dramalıq shıǵarmalarda qollanılatuǵın lirikalıq elementler. Mısalı, roman, povest yamasa dástanlarda ushırasatuǵın lirikalıq sózlerdi oy-pikirlerdi, lirikalıq sheginislerdi lirizm dep ataymız.¹²
Mısalı, “Alpamıs” dástanında Alpamıstıń balası Jadiger óziniń jetimliginen nalıp , ákesiniń qádirin sezip, onı joqlap otıradı, sol momentte jıraw qaharmannıń ishki keshirmelerin oqıwshılarǵa jetkerip beriwde qosıq qatarlarınan paydalanadı.
Jerdi, kókti xalıq áylegen ilayım,
Jeti jasta neden boldı gúnayım,
Kórmedim men sen atamnan ayırıldım,
Jetimlikti miyasar qıldı qudayım...

...Lashın edim, qanatımnan qayrıldım,

Júyrik edim, doynaǵımnan mayrıldım,
Kelermeken endi bir kún ǵayıbım,
Toqpaq jallı torı ayǵırdan ayrıldım.
Bul jerde tuwılǵanlı berli ákesin kórmegen, onıń tiri ya óli ekenligin bilmegen, jetimlikti basınan keshirip atırǵan perzenttiń ákesin joqlap atırǵandaǵı sezimleri berilgen. Ol basına túsken ómirdiń qıyınshılıqların jeńiwde asqar tawı joqlıǵınan qudayǵa nalınıp, tolǵanıp otır. Bunday orınlarda jıraw úlken hám uzaq epikalıq bayanlawdan shetke shıǵıp, kishigirim lirikalıq sheginisler jasaydı. Qaharmanlıq dástanlarda lirizmniń ushırastuǵınlıǵı haqqında Q.Járimbetov¹³ ózinin miynetiniń bir bóliminde óz pikirlerin keltirip ótken.
Qaharmanlıq dástanlarda kóbinese lirizmler túrli motivlerge baylanıslı qollanıladı. Mısalı, xoshlasıw, kórisiw, joqlaw, qayǵırıw h.t.b. Motiv degenimizdiń ózi fransuzsha motif nama, ırǵaq - degendi bildiredi. Ol kórkem shıǵarmanıń bir bólekshesi esaplanadı.¹⁴ Motivler syujettiń rawajlanıwında, batır obrazınıń qáliplesiwinde, dástannıń ideyasın sáwlelenıwınde úlken orın iyeleydi. Dástannıń syujet qurılısında hám onıń rawajlanıw barısında hár bir motivtiń óz ornı, atqaratuǵın xizmeti bar. Mısalı, batırdıń óz ómiri ushın qáwipli saparǵa shıǵar aldında xoshlasıw motivi dástúriy túrde dástanlarda qollanıladı. Sebebi batır dushpanǵa qatal, qattı qol bolǵanı menen , onıń júregi tas emes. Onıń júregi tuwılǵan eline, ata-anasına, tuwǵan-tuwısqanlarına, basqa da jaqınlarına degen súyispenshilik, tuwısqanlıq, perzentlik sezimlerge tolı. Batır usınday insaniylik sezimlerin uzaq hám qáwipli saparǵa shıǵar aldında ata-anasına , basqa da jaqınlarına bildiredi. Mısalı, “Alpamıs” dástanındaǵı xoshlasıw motivinde Alpamıs atası Baybóri menen jılap xoshlasadı, atası oǵan haq jol tilep, aq pátiyasın beredi.
Jerdi kókti xalıq áylegen ilayım,
Qartayǵanda neden boldı gúnayım,
Bar, ketken jalǵızdı saǵan tapsırdım,
Tarıqqanda qollayǵór, qádir qudayım

Belime jarasqan tilla dálmentim,
Taymaǵay dá qartayǵanda dáwletim,
Balam, seni bir qudayǵa tapsırdım,
Aman barıp, saw kelgeyseń, perzentim.¹⁵
Bul Baybóriniń qáwipli saparǵa atlanıp baratırǵan perzenti Alpamısqa bolǵan atalıq sezimleri. Baybóri kózine jas alıp, balamdı aman saqlayǵór dep qudayǵa jalbarınadı. “ Aman barıp, aman qaytqaysań “ dep jılap xoshlasadı. Bul orınlar álbette qayǵılı sezimler, yaǵnıy balasınıń ómirinen qáwiplengen atalıq sezimleri. Mine usınday orınlarda jıraw qurǵaq informaciyalardıń ornına lirikalıq sheginisler, lirizmlerden paydalanadı.
Bunday xoshlasıwǵa baylanıslı lirizmler dástannıń kópshilik orınlarında ushıraydı. Uzaq zamanlarda turmısımızda jigit saparǵa shıǵar aldında ata-ana , tuwǵan-tuwısqan, eli menen xoshlasıp ketken, sebebi, qanday waqıyalarǵa dus keliwi, jaw, dushpan adamlarǵa ushırasıp, aman qalıw ya qalmawı, eline aman-esen keliwi belgisiz bolǵan. Sonlıqtan da xoshlasıw lirizmleri insánnıń júrek tórin eljiretiwshi sózlerden ibarat boladı. Batır keterinen aldın belgili waqıt qoyıp, sol waqıtta kelmese “óldi” dep esaplawın aytıp xoshlasatuǵın bolǵan. Bunday mısaldı Alpamıstıń qarındası Qansulıw menen xoshlasıw waqtındaǵı epizodında ushıratıwımızǵa boladı.
Bedew bir minip jelermen,
Hámirine haqtıń kónemen,
Qalmaqqa ketkeń jeńgeń bar
Ar-namıs jaman dárt eken
Jılay berme ,Qansulıw,
Altı ay on kún bolǵanda,
Aman bolsam, shıraǵım,
Jeńgeńdi alıp kelermen.
Bul jerde de tuwısqanlardıń bir-birewi menen xoshlasıwı muńlı, qayǵılı lirizmler menen berilgen. Qarındası endi aǵasın kóriwi ya kórmewi belgisiz, sonlıqtan da bir-birewiniń diydarına toya almay xoshlasıp atır. Qarındası Qansulıw da oǵan qarata júrektegi dártlerin, xoshlasıw sezimlerin bildiredi.
-Altı ay on kún tolǵanda ,
Qurdaslar menen suw boyına barǵanda ,
Oyın menen isim joq,
Kúlki menen isim joq,
Aǵam bir keler waq boldı dep,
Niyerde bálent tóbeniń,
Basına shıǵıp qararman,
Kóp keshigip kelmeseń,
Ólgen shıǵar aǵam dep,
Matam tutıp jılarman.
“Alpamıs” dástanında ushırasatuǵın xoshlasıw motivine baylanıslı lirizmlerge jáne bir mısal keltirsek, Alpamıs Barshınjanǵa úylenip , baxıtlı turmıs keshirip atırǵan waqıtta, Tayshıxan Barshınnıń ata-anasın qoydıń izine salıp, qul qılıp qoyadı. Bunnan xabar tapqan Barshın Alpamıstan olardı qutqarıwın sorap jalbarınadı. Alpamıs olardı qutqarıw maqsetinde uzaq saparǵa shıǵıp baratırǵanda Barshın menen xoshlasadı.
-...Jalǵızlıqtan men jıladım zar-zar,
Kórgenshe bolarma hárkim biyqarar,
Men baraman Tayshıxannıń eline,
Kóriskenshe kúnler jaqsı , allayar.
Oǵan Barshın juwap retinde:

• 
  At moynına taqtım tillá sádepti,
  

Xizmetińde tánde bawırım kebaptı,
Kórseń sálem, eki birdey ǵarrıǵa,
Bar allayar, saǵan berdim juwaptı.
Eki jas júrek bir-birin qıymay xoshlasıw aldında, birewi óz xalqın qutqarıw ushın jaw eline ketip baratırsa, ekinshisi óz yarı Alpamıstan ayırılmaqta. Ekewiniń de aldında úlken batırlıq is tur, Alpamıs batırlıǵı menen elin qutqarıw kerek, al Barshın bolsa yarın kútiwi hám bolajaq perzentin, eli jurtın Alpamıs kelemen degenshe aman saqlawı kerek. Mine usınday waqıtta jırawdıń lirizmnen paydalanıwı júda orınlı bolǵan.
Kópshilik dástanlarda qaharmanlardıń tek jaqın tuwısqanları menen xoshlasıwı berilip qoymastan, ata-mákanı, tuwılǵan jeri menen xoshlasıw motivleri de ushırasıp qaladı. Bul jerde de jıraw qaharmannıń ishki keshirmelerin beriw ushın lirizmlerden paydalanadı. Mısalı , “Alpamıs” dástanında Baysarı óz qudası Baybóri menen málellesip, oǵan qattı ókpelep , óz elin taslap basqa jurtqa kóship baratırǵan epizodında , Baysarınıń jeti jasar qızı Barshın hám Barshınnıń anası túyesiniń ústinde izine qayrılıp qarap, tuwılǵan jurtı Baysın menen kózlerine jas alıp xoshlasadı. Jıraw bul orında jat jurtqa ilajsız ketip baratırǵan Barshınnıń júrek sezimlerin lirikalıq usıllar menen beredi.
Bir-birewge kórmek bar ma allayar
Men jılayman Patma pirge zar-zar,
Bul dúnyada eldi kórmek bolmadı,
Xosh bolıńız oynap ósken qurdaslar.

Aytsam atam enem tilin almadı,

Allam basqa qansha qayǵı salmadı,
Xosh bolıńız oynap ósken qurdaslar,
Bul dúnyada endi kórmek bolmadı
Tuwılǵan jerden, aǵayin-tuwısqannan ayra túskende insán qıynaladı, qayǵıǵa túsedi. Bunday sezimlerdi jıraw dástanda epikalıq qatarlar menen emes al lirikalıq qosıq qatarları menen berip, dástan oqıwshını sol qaharmannıń ishki keshirmelerine kirip ketiwine sebepshi boladı.
Xoshlasıw motivine baylanıslı lirizmler belgili qaraqalpaq xalıq dástanı “Edige” dástanınıń Erpolat jıraw variantında da ónimli qollanılǵan. Xoshlasıw motivine baylanıslı lirizmler dástanda tek unamlı qaharmanlar tilinen bayan etilmesten , jawız, insapsız adamlar tilinen de bayanlanadı. Jaqsı bolsın , jaman bolsın hár bir adam elin, ana-watanın taslap ketkisi kelmeydi.Mısalı, Toxtamıs xan Edige menen bolǵan urıstan qashıp , izinen Nuraddin quwıp baratırǵanda, Toxtamıs xan eli menen xoshlasadı, Noǵayın , kólin, shólin, joqlap qaladan shıǵıp ketedı.
-Atam kúyew bolǵan jer,
Enem kelin bolǵan jer,
Iyilip sálem bergen jer
Sazandayın tirkesip,
Sap-azamat ósken jer
Kindik qanım tamǵan jer
Kitap alıp qolıma
Mektepke oynap barǵan jer.
Sen ne boldıń mennen soń
Men ne boldım sennen soń.

Jarlı menen bayı teń

Eshkisi menen qoyı teń
Malım sennen ayrıldım,
Sen de mennen ayrıldıń.
Bul mısalda watannan ayra túsıw sezimleri lirika arqalı berilgen. Qaharman tuwılǵannan baslap házirgi kúnine shekemgi waqıyalardı kóz aldına keltiredi, óziniń watansız heshkim ekenligin, tek watanına kerekligin túsinip jetedi. Bul jerde óz watanınıń bir bólegi bolǵan perzenttiń watanına bolǵan muhabbatı , ayra túsiw sezimleri bildirilgen.
«Alpamıs», «Edige» dástanlarında xoshlasıw motivi batırdıń qáwipli saparǵa atlanar aldında ata-anasınan ruxsat alıw, eli-xalqı, dosları, tuwısqanları menen xoshlasıw sebebi menen qollanılsa, «Qırıq qız» dástanında bul motiv basqa sebepler menen, basqasha jaǵdayda paydalanıladı. Dástanda dushpan Surtaysha xan jawız niyetler menen Gúlayım batır joq waqtında Sarkop eline basıp kiredi, eldi búldiredi, talaydı. Gúlayımnıń atası ataqlı Allayar bay úlken jasta bolsa da, namısqa hám búlginshilikke shıday almay Surtaysha menen jekpe-jek ayqasqa túsedi. Biraq oǵan kúshi jetpey Surtayshanıń qolınan óletuǵını anıq boladı. «Sol waqıtları Allayar, qalmaqtan qorlıq kórgen soń, Ólerin anıq bilgen soń, Qaradı oyaq-buyaǵın, Kewilge qayǵı torladı, Kóziniń jası móldirep, Surtayshanıń qolında, sonıńdayın zarladı.» Bunnan soń jıraw Allayardıń óler aldındaǵı awır awhalın, onıń ishki debdiwlerin onıń tilinen xoshlasıw motivin qollanıw arqalı ashıp beredi. Bunday ruwhıy jaǵdaylar lirika arqalı jaqsı sáwlelenedi. Tómendegi mısalda Allayardıń ruwhıy daǵdarısları, qızı Gúlayım, eli-xalqı menen xoshlasıwı, ırzalasıwı lirika menen beriledi:
Ozal basta bundayma edi niyetim,
Qayjaqlarǵa ketti eken ziynetim,
Ǵárip atań óter boldı dúnyadan,
Xosh aman bol, qara kózim perzentim.

Abaysızdan ketti boydan quwatım,

Tap ushınan shorta sındı polatım,
Xosh aman bol, óter boldım dúnyadan,
Sarkoptayım ónip-ósken elatım.

Bul qayǵıǵa tústi meniń baslarım,

Qara tawda qayraq bolǵan taslarım,
Xosh aman bol, óter boldım dúnyadan,
Jaslayımnan oynap-ósken doslarım.

Qara túndi qaq ayırǵan juldızım,

Suw túbinen shıqqan hasıl qundızım,
Óldim búgin Surtayshanıń qolında,
Xosh aman bol, Gúlayımday jan qızım.
Usı lirika menen berilgen xoshlasıw motivi arqalı jıraw adamnıń ómir menen xoshlasar aldındaǵı ruwxıy-psixologiyalıq halatın kútá anıq hám kórkem etip beredi. Xoshlasıw motivin lirika janrınıń múmkinshilikleri menen sáwlelendirgende Gúlayımnıń atası Allayardıń ishki atalıq sezimleri, ómir menen xoshlasıw, óler aldında eli-xalqı, jeri menen xoshlasıw, ırzalasıw sıyaqlı tragediyalıq momentler jaqsı hám kórkem beriledi. (Xosh aman bol, óter boldım dúnyadan, Sarkoptayım ónip-ósken elatım; Jaslayımnan oynap-ósken doslarım).
Solay etip, lirizmler dástandaǵı harqıylı sırtqı tásir arqalı dástandaǵı qaharman obrazında payda bolatuǵın sezimlerdi oqıwshıǵa jetkerip beriwde úlken xizmet atqaradı. Sonıń menen birge obrazlardıń ishki dúnyası, qaharmanlıq háreketlerin ashıp beriwde de qatnasadı. Syujettiń tiykarǵı bólegi bolǵan motivlerdiń ayırımlarında lirikalıq elementler keń qollanıladı. Solardan biri xoshlasıw motivi bolıp, olarda qaharmanlardıń ishki keshirmeleri tógip salınadı. Ata-anası yamasa tuwǵan tuwısqanlarına, súygen yarına bolǵan muhabbat sezimleri bul motiv arqalı júzege shıǵadı.