I bap. Qaharmanlıq dástanlarda motivler hám lirizmler Xoshlasıw motivine baylanıslı lirizmlerdiń qollanılıwı

1.2. Dástanlarda ushırasatuǵın hárqıylı motivlerge baylanıslı qollanılatuǵın lirizmler
Professor M.Áwezovtıń kórsetkenindey dástanda waqıyalar úsh túrli usıl menen súwretlenedi. Bayanlaw, sıpatlaw, sóyletiw.
Bayanlaw usılı kóbinese shayırdıń , baqsı-jırawdıń óz sózleri arqalı beriledi. (Máselen, dástandaǵı qara sózlerde). Sıpatlaw usılı dástanda geroylardıń is-háreketlerin, túr-túsin sıpatlawdan kórinedi. Bular menen birge jırshı-shayır dástandaǵı hár bir personojdıń ózin sóyletedi. (monologlar). Sóyletiw arqalı olardıń ishki-sezimleri, kúlki, quwanısh, qayǵısın tásirli etip beredi. Xoshlasıw, estirtiw, joqlaw, ırzalasıw, qarǵaw, tilek, pátiya, kúsh kórsetiw, tús kóriw, onıń jorıwı, kewil aytıw, ótinish, aytıs sıyaqlı neshe alwán kewil-kúyleri usı sóyletiw usılı arqalı beriledi. ¹⁶
Mine usı sóyletiw usılı arqalı jaratılǵan kópshilik is-háreketler dástanda motivlerge aylanadı hám olarda ishki keshirmeler lirikalıq elementler arqalı beriledi.
Motiv –kórkem shıǵarmanıń syujetiniń rawajlanıwına tásir jasaydı. Motiv folklorlıq shıǵarmalarda (syujetlerde, dástanlarda) turaqlı qollanıladı. Qaharmanlıq eposlarda syujettiń baslı bólekleri belgili motivlerge tiykarlanıp rawajlanadı. Mısalı, batırdıń ájayip bolıp (ǵayritábiyiy) tuwılıwı hám ósiwi motivi, batırdıń at tańlaw motivi, qalıńlıǵın izlep ketiw motivi, dushpan batırı menen bellesiw motivi h.b. “Alpamıs”, “Máspatsha”, “Qoblan” h.b da dástanlarda syujettiń turaqlı komponenti retinde qollanıladı. ¹⁷
Qaharmanlıq dástanlarda ushırasatuǵın ónimli motivlerden qatarına xoshlasıw, joqlaw, kórisiw, pirlerden, qudaydan járdem soraw, atı menen tillesiw h.t.b motivlerde biz lirikalıq orınlardı kóbirek ushıratamız. Solardıń ishinde bir-birinen xoshlasıp, uzaq saparǵa shıqqan batırdı jaqınları izlew, saǵınıw, joqlaytuǵın orınlarda lirizmlerdi ushırata alamız.
“Edige” dástanında Qaraqas ayımnıń balasın saǵınıp, onı joqlap otırıw motivi pútkil qaraqalpaq analarınıń balasına bolǵan muhabbatınıń qanshelli dárejede kúshli ekenliginen belgi beredi.
Edildiń qara suwları
Tolıqsır me eken tımıqta
Keshegi ketken jalǵızım
Otırmısań ana dep
Aylanar ma eken juwıqta
Edildiń qara suwına
Kópir salmay say bolmas
Jalǵızım kelmey aldıma
Mına kewlim jay bolmas
Jılqıshı qustıń balası
Jılǵa da bolar uyası
Jılǵa túbin suw alsa
Jılap shıǵar enesi. 46-b
Ananıń ishki keshirmeleri, oniń súyener tawınıń joqlıǵınan nalınıwı, balasın kórmese kewli jay bolmaslıǵı keltirip ótilgen. Bul jerde ananıń ishki dúnyasında keship atırǵan psixologiyalıq procesler súwretlenip, dástan oqıwshını onıń jaǵdayına túsiwine sebepshi boladı.
Jáne de bul joqlaw motivinen soń kóbirek ushırasıw yaǵnıy sol uzaqqa ketken er-azamattıń eline qaytıp, jaqınları menen ushırasıwı kópshilik waqıtta izbe-izlikte dawam etedi. Yaǵnıy Nuratdindi joqlap otırǵanda Nuratdinniń kirip keliwi, yamasa uzaq saparǵa shıqqan yarın joqlap otırǵanda sol yardıń sol orınǵa kirip keliwi júdá kóp ushırasadı. Joqarıda keltirilgen mısalda Qaraqas ayım balasın joqlap otırǵanda Nuratdin kirip kelip, anası menen diydarlasadı:
-Bir kemlikte bir kemal
Bardı ana jılama!
Bir zawalǵa bir kámal
Bolar, ana, jılama!

Kámalı bolǵay kemliktiń,

Jalǵızıń aman kelip tur,
Mingen atım juwırdı,
Jer tanabın quwırdı,
Abırayım tabılıp,
Izlegen jerim tabıldı. 46
Bunday joqlaw motivi “Alpamıs” dástanında da ushırasadı. Biraq tragediyalıq sezimlerdi bildiretuǵın motiv bolǵanlıqtan, keń túrde keyingi bólimde anıǵıraq sóz etemiz.
Qaharmanlıq dástanlarda ushırasatuǵın ónimli motivlerden jáne biri batırdıń pirinen járdem soraw motivi. Bul motivte batır qıynalǵan waqıtlarda kúshine kúsh qosılıwın yamasa aman qalıwın tilenip qudaydan, pirlerinen járdem soraydı. Bul orınlarda da lirikalıq elementler ushırasadı. Sebebi, olardıń qıynalıwı óziniń ishki dúnyasında keshetuǵın process. Qıynalıw sezimlerin pirden járdem sorarda qosıq arqalı beriledi.
Bul motiv “Edige”, “Alpamıs” dástanlarında qaharmanlar qatnasıwında beriledi. Mısalı Alpamıs Qarajan menen gúreser waqıtta kúshi qalmaydı hám Qońırat piri Jayılǵan babadan mádet soraydı.
Jerdi kókti xalıq áylegen ilayım
Jalǵız bende , neden boldı gúnayım
Óler boldım Qarajannıń qolında
Qul álinen bosat qadir qudayım.

Ayrılǵan jurtınan men de sayılman

Jekkeligi qursın bizdi mayırǵan
Óler boldım Qarajannıń qolında
Qońırattıń piri ediń Jayılǵan.

Qudayım jaratsań, beslerdi jarat

Jalǵızdı jaratqansha taslardı dóret
Biri ólse tórti keler qasına
Jalǵız ólse, kim baradı qasına?
Ǵarǵa quzǵın qonar boldı lashıma...
...Minekey meniń bolǵanım
Ata-enemdi kóre almay
Jalǵızlıqtıń jábirinen
Bálent tawdıń qarında
Qul qolında qalǵanım. 49-b
Bul orınlarda batırdıń ishki keshirmeleri, dushpannan qıynalıw, azap shegiw sezimleri belgili bolıp turadı. Ol tiri qalıw maqsetinde pirinen járdem soraydı. Onıń dushpan qolınan óliwine shıday almay “qul qolınan ólemen be?” dep qattı arı kelip taǵdirge tán beredi.
Pirden járdem soraw motivi Alpamıs dástanında Qarajan menen de ushırasadı. Ol Bayshubardı mingen waqıtta, Bayshubar onı tıńlamay kúsh kórsetkende, qıyın jaǵdayǵa túsip qalıp Alpamıstıń pirinnen járdem soraydı.
Nadanlıqtan qızıl júzim soldırdı
Ájel jetpey paymanamdı toltırdı.
Attı qolla Alpamıstıń babası,
Ara shólde Bayshubarıń boldırdı.

Qabıl bolǵan er jigittiń tobası

Úyrek ushqan Baybóriniń sabası
Bayshubarıń qıya shólde boldırdı
Attı qolla Alpamıstıń babası
Bul jerde Qarajannıń óz-ózinen nalınıw sezimleri de seziledi. Sebebi Alpamıstıń aytqanına qulaq aspay óz qırsıqlıǵı kesirinen jaman ahwalǵa túsip qaladı. Jáne bir at shabıs epizodında Qarajan Bayshubar ushın pirlerden jáne járdem soraydı, sebebi at shabısta dushpanlar jamanlıq oylap ketedi. Sonda Qarajan qıyın jaǵdayǵa túsip, jáne juwapkershilik moynında turıwı sebebinen pirden járdem sorap, bul qıyın awhaldan shıǵıp ketiw jolların izleydi. Onıń ishki keshirmeleri tómendegi qosıq qatarları arqalı beriledi.
Jerdi kókti xalıq áylegen ilayim
Ǵarrı qulman, neden boldı gúnayım
Attı bosat quldı shad et shóllerde
Adamdı jaratqan qádir qudayım.

Atıń Qawıs-Qıyas álemge tolı

Qızır babam menen júripseń belli
Jigittiń piriseń sen házireti Áliy
Attı bosat, quldı shad et shóllerde

Jurtınan ayrılǵan men de sayılman

Hár ne qılsań óz erkine qayılman
Attı bosat quldı shad et shóllerde
Qońırattıń babası deydı Jayılǵan. 75
“Edige” dástanında pirlerden járdem soraw motivi onsha ushıraspaydı, olar haqqında onsha sóz etilmeydi. Biraq qaharmannıń qudaydan járdem sorap, ózine-ózi táselle beriw orınları ushıraydı. Bunday orınlar qanday da bir qáwipten qáwipsingen waqıtlarda júz beredi. Mısalı, Edige Alanǵasar Álip dáwdiń táriypin esitken soń onda azǵana qorqınısh boladı. Sol waqıtta ol ózine bılay táselle beredi:
-“Uzın joldıń ushı edim,
Qısqashıqlı qısqa ólim,
Aylanısh emes, tóte ólim,
Keshte emes, erte ólim,
Hawlıqpa kewlim, hawlıqpa,
Shorshınba shiyrin janım”, -dep
Táselle berdi ózine,

“Buyrıqsız tiken kirmes,

Biyájel adam ólmes”.
Tutqalı emes qara jer,
Alladan húkim bolmasa,
Bul qara jer qozǵalmas.

Hawlıqpa kewlim, shorshinba janım,

Bunı aytıp, kókiregin basıp,
Qádem urıp otawǵa,
Júre berdi Edige. 25b
Bul orında da batırdıń ishki oyları , ishki keshirmeleri súwretlengen.
Bunnan basqa dástanlarda atı menen tillesiw motivi da ushıraydı. At dástanlarda qaharmannıń dostı sıpatında súwretlenip, qaharman óziniń ishki keshirmelerin oǵan tógip salıw orınları ushıraydı. Usı orınlarda lirizmler xizmetke keledi. Mısalı, “Alpamıs” dástanında Qarajannıń atı Alpamıstıń keliwin sezip , aldıǵa qaray júrmey tepsinip qaladı. Sol waqıtta Qarajan atqa bir xoshamet berip kóreyin dep oǵan sóz sóyleydi.
Ne kórdiń qara at, ne kórdiń
Keynińe qarap shegindiń
Tórt ayaqlap tebindiń
Ne kórdiń qara at ne kórdiń

Maqpaldan saylap dorba ildim

Kishmishten saylap jem berdim
Jemińdi qashan kem berdim
Ne kóriń qara at , ne kórdiń?

Alıp edim al menen

Alpıs eki tuwar mal menen,
Júyrikler degen dań menen,
Ne kórdiń qara at, ne kórdiń. 40
Bul orında Qarajannıń atı kiyatırǵan jawdan qawipsinip tursa, Qarajan da bul qawipti ózinde sezip, atına táselle beriwi menen birge , ózine de táselle bergen menen barabar bolǵan sıyaqlı. Bul jerde Alpamıstıń da sol dárejede batır ekenligin de bildirip tur desek qátelespeymiz.
“Alpamıs” dástanında Qarajannıń Bayshubarǵa da táselle beriw orınları ushıradı. Mısalı Qarajan Bayshubarǵa qamshı urǵanda, ol Qarajanǵa kúsh bermey, shawıp ketedi. Sol waqıtta Qarajan qorıqqanınan oǵan táselle berip aljastıradı.
Attıń ústine Qarajan
Lıq-lıq atıp, Shubarǵa
Xoshamet urıp baradı:
-Moynıńa taqqan qos tumar
Ayaǵay meni biriwbar
Ollager qamshı urmayın
Billager qamshı urmayın
Túrxá –túrxá jániwar

Maydanda qurdım saltanat

Tapsırdı dostım amanat
Olla urmayın sizlerdi
Billá urmayın sizlerdi
Lıq-lıq kózińnen árebi at,
Túrhá –túrhá bedew at 54
“Alpamıs” dástanında atı menen tillesiw , atqa qarap sóz sóylew orınlarınan biri bul Gúlparshınnıń Bayshubardı Qarajan minip kelgen epizodında da ushırasadı.
-At bolıptı Miyankóldiń tayları
Qoyın satıp, qozı qılar bayları
Ar jaǵı Túrkistan , berjaǵı Qoqan
Háziretimniń qádem urǵan jayları.

On tórtinde gáwhar tuwǵan ay ediń

Arıslanım keler dep, kewilim jay edi
Tiliń bolsa sóyle, oybey, Bayshubar,
Men ketkende qısır emgen tay ediń.

Shashgenemdi árman menen tarayın

Nashar basım ne kúnlerge jarayın
Tiliń bolsa sóyleseńe, Bayshubar
Jalǵızdıń deregin kimnen sorayın. 56
Bul jerde Bayshubar attı kórip bir jaǵınan quwansa, bir jaǵınan qapa boladı, sebebi ol Bayshubar menen Qarajan emes al Alpamıs keliwin kútken edi hám bul orında ol Bayshubardan Alpamıstıń deregin sorap , onnan ayrılıp qalǵan sezinip otıradı.
Dástanlardı dıqqat penen oqıǵanda qaharmanlardıń obrazları, ásirese ishki dúnyası tek ǵana epikalıq háreketler, kórinisler arqalı ǵana ashıla bermeydi, al lirizmlerdi qollanıw arqalı da tereńirek hám keńirek ashıladı eken. Sebebi, qaharmannıń insanıylıq kelbetin beriw tek onıń batırlıq islerin, sırtqı portiretin, basqa da is-háreketlerin súwretlew menen sheklenip qalmaydı. Qaharmannıń insanıylıq kelbeti onıń quwanısh, qayǵı, ókinish, nalısh, súysiniw, kúyiniw sezimleri menen de ashıladı, basqasha aytqanda onıń ruwhıy dúnyası menen ashıladı. Onıń ruwhıy dúnyasın beriwde, álbette, lirizmlerdiń xizmeti ayrıqsha ullı. Sebebi, adamnıń ishki sezimleri tiykarınan lirika menen beriledi. Al, dástanlarda kóp ushrasatuǵın xoshlasıw motivi hám basqa da motivler joqarıda keltirilgen estetikalıq sezimlerge tolı. Biraq, lirizmler dástanlardıń epikalıq súwretlew qásiyetlerinen basım bola almaydı. Sebebi, lirizmler dástan syujetleriniń epikalıq rawajlanıw barısında payda boladı hám tiyisli orınlarda paydalanıladı. Lirizmler dástanlardıń baslı qaharmanlarınıń obrazların tolıq ashıwda, olardıń ishki ruwhıy dúnyasın sáwlelendiriwde tabıslı qollanıladı.