I bap. Qaraqalpaq xalíq dóretpeleri tema: Qaraqalpaq xalíq qosíqlarí Jobası

Sıńsıw. Qız óz úyinen ózge úyge uzatılıp keter aldında qızdıń ózi atqaratuǵın jır bolıp esaplanǵan. Sıńsıw salt-dástúr jırlarınıń ishinde eń zarlısı hám muńlısı bolıp onı esitken jaqın-juwıqları muńayıp kewli sherge tolıp qalatuǵın bolǵan. Sebebi eski zamanlarda kópshilik qızlar óz teńine qosıla almaǵan. Óz erkine iye bolmaǵan jańa ómirge qádem basıp atırǵan jas qızlar, kewli súygen insanǵa bas qosa almaǵanlıǵı sebepli júregin tırnaǵan zarlı sherdi sıńsıp aytqan. Solay etip, sıńsıw jırı kem-kem xalıq ómirinen orın alıp, salt-dástúrlerdiń biri bolıp ketken.
Atamdı náyleyin dúnyaǵa qızǵan,
Baxıtımdı náylaeyin jamanǵa sızǵan, - dep qız óz ishindegi qayǵısın qosıq qatarları menen aytqan.
Áwelha dúnyaǵa shıqtım qız bolıp
Baǵlarda ashılǵan qızıl gúl bolıp
Jeterge jetpeske endi sóz bolıp
Isim kelispese jılamayın ba?

Ómirim óter jarasıqsız jaz kibi

Baǵlardaǵı qazan urǵan gúl kibi
Meni ertip jiberdińler gúń kibi
Gúń ornına kettim jılamayın ba?


Aytıslar. Qaraqalpaq salt-dástúr qosıqlarında keńnen en jayǵan aytıs janrı da awızeki túrde rawajlanıp, xalıq yadında saqlanıp kelgen. Bul janr bir neshe túrlerge bólinedi hám sulıw kórkemlilikke iye, bay mazmunı arqalı xalqımız ózine ruwxıy azıq alıp otırǵan. Sózge sheber dilwar adamlar kóp bolǵan. Sonıń ushın da sheshenler aytısı rawajlanǵan. Toy jıyınlarda, geshteklerde qız-jigitler báziminiñ zawıqlı ótiwinde aytıslardıń tutqan ornı oǵada kúshli bolatuǵın bolǵan. Qız-jigitler degishpeli gápleri menen sóz jarıslarına túsken. Qız-jigit aytısı, shayırlar aytısı, baqsılar aytısı bulardıń bárinde aytısıw, jarısıw sóz talası bolǵan menen eń baslısı tapqırlıq talap etilgen. Aytıslardaǵı sózler ápiwayı bolıp kóringeni menen ótkir mánige iye, házil-shını aralas sózler bolıp aytısıp atırǵan ekinshi tárepti sózden jeńiw baslı maqseti boladı. Olar aytıstı ózine kásip etip, óz aytısların poetikalıq sózler menen bayıtıp, sóz jarıstırıp adamlardı tan qaldırǵan. Bunday qábiletke iye insanlardıń sózge sheshenligi sonday joqarı dárejede bolǵanlıǵınan olar hátteki adamlar arasındaǵı ókpe-giyneni, daw-jánjellerdi de toqtatqan. Toy-jıyınlarda hámmeni ózine qarata alatuǵın dilwar adamlar xalıqqa tóreli sózlerin aytıp merekelerin basqarıp, aqıl-parasatqa tolı sózleri menen eldi uyımlastırıp tatıwlıǵın biriktirip otırǵan.
Aytıslarda xalıq dóretpeleriniń barlıq túrlerinen paydalanǵan, ásirese naqıl-maqallardan, xalıq qosıqlarınan sóz sheberleri júdá orınlı paydalanıp bilgen. Aytıs janrınıń bir túri bul qız-jigitler aytısı, ol juwap aytısı bolıp eskı zamanlarda sózge sheber jigit qızlar ózlerine kásip etip alǵan.