I bap. Qaraqalpaq xalíq dóretpeleri tema: Qaraqalpaq xalíq qosíqlarí Jobası

Aytıs
Jigit: Biziń zaman kemtarshılıq zaman-ba?
Jón bilmestey qudashalar amanba?
Bir-birine qıysayısıp qaraǵan.
Kempir yańlı ǵarrı qızlar amanba?
Qız: Arba jolda súyretilip izińiz,
Quda bala qalay-qalay sózińiz?
Shańqay túste jas qızlardı kempir dep,
Qarawıtıp kelippe edi kózińiz?
Jigit: Kempir degenime arıń kelmesin.
Sorpa alar degen bar ettiń esesin,
Ǵarrı demey men ne deyin qudasha,
Súrinip alasań jigit kesesin.
Qız: Sóz emes bizlerdiń ańlıǵanımız,
Aman bolsa bolar shıbın janıńız,
Bizge aqıl bergenshe jónińdi dúze,
Saǵan batıpbedi jıǵılǵanımız.
Jigit: Qaraǵım batpaydı jıǵılǵanıńız,
Qáwipli boldıma shıbın janıńız,
Úshewiń úsh jerden baqırıp sóylep.
Kempir degen sózge keldime arıńız?
Qız: Arımız kelmeydi kempir degende,
Kempir hám qádirli parqın bilgenge,
Irkilmesten tez jolıńa túse ber,
Sóz zaya etpeymiz sizdey jillige.
Jigit: Qaraǵım qızlar-aw men jilli bolsam,
Jillilik háser menen qasıńda tursam,
Irkilmesten jolǵa túsip keteyin,
Qol qaǵısıp biriń menen dos bolsam.


Terme-tolǵawlar. Qaraqalpaq awızeki ádebiyatında dástanlardıń kirispesi terme menen baslanadı. Termeler termelep nama ırǵaǵı menen atqarılatuǵın aqıl-násiyat, naqıl-maqal sózlerden ibarat. Olar xalqımızǵa kerekli ruwxıy azıq sıpatında ishki keshirmelerimizdi tereń túsiniwge xızmet etedi. Termelerde waqıyalıq faktler sóz etilmeydi. Adamlar arasındaǵı ádep-ikramlıq qádelerin saqlawǵa baǵdarlanǵan hám úlgili islerdi táriyplep ómirdiń ashshı-dushshısın, jaqsı menen jamannıń parqın ańǵarıwdı, qayǵı menen quwanıshtı kótere biliw uqsaǵan pazıyletlerdi násiyatlaydı. Sonıń ushın da jıraw, baqsı, qıssaxanlardan tıńlawshılar eń dáslep terme aytıwdı kútken.
Tolǵawlar. Tolǵawlar terme sıyaqlı kórkem poetikalıq baǵdardaǵı milliy poeziyamızdıń dáslepki úlgileri bolıp esaplanadı. Tolǵaw tolǵanıp jır jırlaw degendi ańlatadı. Erte zamanlarda jırawlarımızxalıqtıń turmısında gezlesken awır qayǵını gúńirenip, tolǵanıp atqaratuǵın bolǵan. Xalıqtı jubatıw maqsetinde gúressheńlikke umtıldırıw ushın lirikalıq qaharman arqalı waqıyalardı jırlaǵan. Xalıqtıńqayǵısı, muń-sher sezimleri, kewil zarı basım bolǵanlıqtan tolǵaw dep atalǵan.

1^Abu Ali ibn Sino «Kanon vrachebnoy nauki» 1-kitap 300-bet.