I bap. Qaraqalpaq xalíq dóretpeleri tema: Qaraqalpaq xalíq qosíqlarí Jobası

Bet ashar. Bet ashar kelin túsiriw toyına baylanıslı payda bolǵan salt-dástúr jırınıń bir túri. Qaraqalpaq xalqında jańa túsken kelinge sol aymaqta jasawshı xalıq penen tuwısqan-tuwǵanları menen tanıstırıw maqsetinde aytılatuǵın shıǵarma. Bet ashardıń taza túsken kelin ushın úgit-násiyat hám tárbiyaqlıq áhmiyetke iye pazıylet sabaǵı dep túsinsek boladı. Sebebi aǵayın-tuwısqan hám el-xalıqtı tanıstırıwdan tısqarı bet asharda jańa shańaraqta qalay ózin tutıw kerek ekenligin, sol shańaraqtıń turmıs-tárizine kónligiw, shańaraqtaǵı jası úlkendi húrmetlew, jası kishige izzet kórsetiw, ómirlik joldasına opadar bolıw, aǵayın-tuwısqanǵa hám qońsı qobaǵa sıylasıqlı minez-qulqı menen úlgili kelin bolıw kerekligi haqqında násiyat sózler arqalı aytıladı.
Bet ashar
Eki jaqsı bas qossa,
Birin-biri qıymaydı.
Eki jaman bas qossa,
Bir elatqa sıymaydı.
Ádepli bolıń kelinshek,
Úlken bolsın túyiniń,
Qızıq bolsın jıyınıń!
Belinde bar potańız,
Anaw turǵan atańız,
Atańızǵa bir sálem!
Anaw turǵan eneńiz,
Qara jerden kemeńiz,
Qattı qayırım sóz aytsa,
Seniki jónsiz demeńiz,
Eneńizge bir sálem!
Anaw turǵan qáynińiz,
Quwan, attan báygińiz,
Qáynińizge bir sálem!
Anaw turǵan biykeshiń,
Jipekten edi shúykesi,
Men de sendey bolaman dep,
Qurıp júr eken shúykesi,
Biykeshińe bir sálem!


Besik jırı. Besik jırı yaǵnıy «Háyyiw» kóp ásirlerden berli kiyatırǵan eski janrlardıń biri bolıp, bala dúnyaǵa shıqqanınan baslap birinshi esitetuǵın qosıq túrine kiredi. Besik jırınıń balanı bóbeklik dáwirden baslap tárbiyalanıwına tásiri úlken. Óytkeni ana óz balasına bir tárepten analıq mehrin poetikalıq sózler arqalı jetkerip beriw maqsetinde balanı erkeletip, onı jubatıw ushın besik terbetip jır aytadı. Al ekinshi tárepten ana óz háyyiwinde balanıń hár tárepleme salamat bolıwına, onıń ónip-ósiwine, sonıń menen birge muzıkalıq qábiletin ósiriwde úlken áhmiyetke iye. Keleshekte jetik insan bolıp jetilisedi degen arzıw-ármanları menen jırlanatuǵın qosıq.
Shıǵıstıń ataqlı ilimpazı Abu Ali ibn Sino bala tárbiyasına ayrıqsha itibar berip: «Bóbekti qanaatlandırıw ushın oǵan eki nárseni qollanıw kerek. Birinshi, balanı áste ǵana terbetiw, ekinshi, onı uyıqlatıw ushın dástúrge aylanıp ketken nama ırǵaǵı menen háyyiwlew. Sol ekewin qabıl etiw muǵdarına qarap, balanıń denesi menen dene tárbiyaǵa hám ruwxı menen muzıkaǵa bolǵan qábiletin payda etedi», - degen pikirlerdi bildirgen.¹
Хәййиў

Aynalayın appaǵım-ay,
Qızlar kiygen qalpaǵım-ay,
Qatarıńnan kem bolmay-ay,
Ashılǵay balam bul baxtıń-ay,

Aynanayın qulınım-ay,

Qızlar qoyǵan tulımım-ay,
Aq tamaǵıń búlkildep-ay,
Sayraǵan baǵda búlbilim-ay.

Aynanayın qozısham-ay,

Nurlı bir kózli qundızsham-ay,
Qarańǵı túnde jarqırap-ay,
Jaqtı berer juldızsham-ay.


Bádik. Qaraqalpaq xalqınıń dástúrinde salt-jırlarınıń bir qansha túrleri bar. Solardıń ishinen eń eski salt-jırlarınıń biri «Bádik» jırı. Áyyemgi zamannıń adamları sıyqırlı hám káramatlı kúshlerge isengish hám sıyınatuǵın bolǵan. Sonıń ushın salt-dástúr jırlarınıń arasında bádik jırı adamdaǵı awırıwdı quwıp shıǵarıwǵa boladı degen túsiniktegi iláhiy kúshi bar qosıq bolıp esaplanǵan. Kesel adamdı ortaǵa jatqarıp oǵan kópshilik bolıp bádik jırın jırlaǵan hám bul adamnan usı jırdıń kúshi menen awırıwdı yamasa kesellikti shıǵarıp jiberiwge isengen. «Bádik», «Gúlapsan» jırlarınıń úlgisin tómendegi mısallarda kórsek boladı.
Bádik ala,
Bádikti kóshire-kór, «Alla tala»
Izińnen jiberermen otlı shala
Bádik qurǵur
Qáyerinde turadı qádik qurǵır
Otırayın degende ashpa turǵır
Quwuǵıdanǵa jıǵılıp moynı sıńǵır
Kósh bádik, kósh bádik saylarǵa kósh
Asıw-asıw biyik tawlarǵa kósh
Onnan jaylaw tapsań men aytayın
Qoy aydap jılqı sawǵan baylarǵa kósh.