I bap.Ádebiyatlarǵa sholıw

I.2 Salıstirma elektr ótkerıwsheńlık
Salıstırma elektr ótkezgishlik - bul uzınlıǵı 1 sm, kese kesimi maydanı 1 sm bolǵan elementtıń elektr ótkezgishligi bolıp tabıladı.
Sonday eken, suyıqlıqtı elektr ótkezgishligin anıqlaw kerek bolsa, oǵan elektrod túsiriledi. Suyıqlıqtı salıstırma elektr ótkezgishligi anıqlanıp atırǵan bolsa, túsirilip atırǵan elektrodlardıń úst maydanı 1 sm hám olar arasındaǵı aralıq 1 sm bolıwı kerek. Ámelde bunday sharayattı keltiriw talay qıyın, sonıń ushın ádetde bayqalıp atırǵan elektr ótkezgishlik olshenedi. Keyininen esaplawlar járdeminde salıstırma elektr ótkezgishlik tabıladı.
Yarım ótkezgishler ushın tarmaqlar aralıǵı dielektriklarga qaraǵanda talay tar. Sonday etip, elektronlardıń erkin zonaǵa ótiwi ushın, mısalı, kúsheytiw sebepli kishi qozǵalıw talap etiledi. Narmal háreket temperatura artıp baratırǵan atomlar hám sol sebepli yarım ótkezgishler ótkeriwshiler hám dielektriklarnıń ótkezgishligi ortasında aralıq bolǵan ótkızgishlikke iye. Zatlardıń (denenıń) elektr ótkızgishligi zaryad tasıwshılardıń koncentraciyasına baylanıslı. Joqarı konsentraciyada elementtıń ótkezgishligi tómen bolǵanınan úlkenlew bolıp tabıladı. Barlıq elementlar elektr ótkızgishligine qaray ótkeriwshiler, dielektriklar (elektr izolyatsiya materialları ) hám yarım ótkeriwshilerge bólinedi.
Supero'tkızgishlar joqarı ótkezgishlikke iye, bularǵa metallar hám olardıń eritpeleri, kómir, elektrolitlar (duzlardıń suwlı eritpeleri, gidroksidi kislotalar ) hám eritpeler kiredi.Dielektriklar bolsa arzımas ótkızgishlikke iye. Bularǵa gazlar, mineral maylar, laklar hám kóp muǵdardaǵı qattı metall bolmaǵan deneler kiredi.
Yarım ótkezgishler ótkeriwshiler hám dielektriklar ortasında aralıq ótkızgishlikke iye. Bularǵa kremniy, germaniy, selen, metall oksidi hám basqalar sıyaqlı metallar kiredi.
Atomdaǵi hár bir elektron tek málim energiya bahalarına ıyelewi múmkin, yaǵnıy tek ruxsat etilgen energiya jaǵdaylarında yamasa dárejelerinde bolıwı múmkin, sebebi elektron energiyasınıń ózgeriwi tek málim bólimlerde - kvantlarda júz berıwı múmkin. Elektronıń joqarı energiya dárejesine, yaǵnıy uzaǵıraq orbitaǵa ótiwi elektronıń yadroǵa tartılıwın jutıw ushın energiya jumsawdı talap etedi.
Sonday etip, yadrodan uzaǵıraqta jaylasqan elektronlar joqarı energiyaǵa iye. Elektronıń tómen dárejege ótiwi atom tárepinen energiya emissiyasi menen birge keledi. Qońsılas atomlardıń óz-ara tásiri sebepli atomlardıń birikpesinen payda bolǵan qattı denelerde energiya dárejeleri bir az ózgerip, energiya zonaların payda etedi. Bul zonalar elektronlar jaylawa almaytuǵın aymaqlar menen ajratıladı, olar tarmaqlı boslıqlar dep ataladı.Ruxsat etilgen dárejelerge sáykes keletuǵın energiya zonaları toldırılǵan hám erkin bólinedi. Elektr ótkezgishliginiń payda bolıwı ushın toldırılǵan zona elektronlarınıń bir bólegi erkin zonaǵa ótiwi kerek. Bunday ótiw múmkinshiligi elektronlardıń kórsetilgen ótiwi ushın sarıplanıwı kerek bolǵan energiyaǵa proporcional bolǵan tarmaqlı boslig'i menen belgilenedi.
Supero'tkızgıshlar, yarım ótkeriwshiler hám dielektriklarning elektr ótkezgishligidegi parq olardıń dúzilisiniń ayriqsha qásiyetlerinen kelip shıǵadı. Zona teoriyasına kóre qattı dene metall ótkeriwshilerde joqarı elektr ótkezgishligi toldırılǵan zonanıń erkin zonaǵa jaqın jaylasqanlıǵı menen baylanıslı Nátiyjede, metall daǵı elektronlar toldırılǵan tarmaqlı ústinen dárejelerge ótiwi múmkin erkin zona. Basqasha etip aytqanda, elektronlar yadrodan onsha uzaq bolmaǵan orbitalardan uzaǵıraq orbitalarga ótiwi yamasa ótkizgish atomınıń shegaraların tark etip, erkin bolıwı múmkin. Elektronlardıń sezilerli koncentraciyası ańsatǵana payda boladı hám ótkeriwshilerdiń úlken elektr ótkezgishligin támiyinleydi.
Metall ótkizgishtiń úshlarina elektr kernew qollanılǵanda, a elektr maydanı. Bul maydan kúshleriniń tásiri astında erkin elektronlardıń háreketi tártiplestiriledi hám olar maydan baǵdarına keri baǵıtda jıljıydilar (sebebi olar teris zaryadqa iye), yaǵnıy ótkizgishde elektr tokı payda boladı.
Eger málim elementtıń erkin zonası toldırilǵanda jeterlı keń tarmaqlı boslig'i menen ajıratılǵan bolsa, ekinshisi elektronlardıń erkin zonaǵa ótiwin ámelde múmkinshiliksiz etedi.Sonday etip, erkin elektronlardıń konsentraciyası da, elementtıń ótkezgishligi de áhmiyetsiz boladı hám sol sebepli ol dielektrik boladı.
Birpara elektronlar háreketi nátiyjesinde elektr tokı payda bolǵan ótkeriwshiler elektron ótkezgishlikke iye yamasa birinshi túrdegi ótkeriwshiler dep ataladı.
Olardıń tiykarǵı wákilleri metallar hám olardıń eritpeleri bolıp tabıladı.Unamlı hám teris ionlardıń háreketi nátiyjesinde elektr tokı payda bolǵan ótkeriwshiler ion ótkezgishligi bolǵan ótkeriwshiler yamasa ekinshi túrdegi ótkeriwshiler dep ataladı - bular elektrolitlar bolıp, olar kislotalar, duzlar hám sıltılardıń suwlı eritpelerin óz ishine aladı. Erkin zaryadlanǵan bólekshelerdiń maydan kúsh sızıqları baǵdarı boyınsha háreketi. Metall ótkizgishdegi (birinshi túrdegi Supero'tkazuvchilar) erkin elektronlar sırtqı elektr maydanı bolmaǵanda tosınarlı háreket jaǵdayında boladı hám hár qanday elektr tokı arqalı ótkeriletuǵın elektr muǵdarı. kese bólim ótkizgish, ortasha nolge teń.
Eger sım boylap jóneltirilgen ótkizgishde elektr maydanı ámeldegi bolsa, bul maydandıń kúshleri erkin elektronlarǵa tásir etedi hám olar maydan baǵdarına keri baǵıtda tezleniwge iye boladı. Sonday etip, kórsetilgen jóneliste birdey tezlestirilgen háreket elektronlardıń tosınarlı háreketi ústine qóyıladı. Tezlestirilgen háreket elektron sım metallınıń kristall torınıń ionı menen to'qnashguncha júz boladı, sonnan keyin process tákirarlana baslaydı.
Eger simda uzınlamasına elektr maydanı ámeldegi bolsa, málim muǵdarda elektr tokı sımdıń qálegen kesiminen ótedi. Ótkizgish degi elektr maydanı tásirinde zaryadlanǵan bólekshelerdiń háreketleniw hádiysesi elektr tokı dep ataladı.
Zamanagóy turmıstı radio hám televidenie, telefon hám telegraf, barlıq túrdegi jaqtılandıriw hám qizdırıw úskeneleri, elektr tokınan paydalanıwǵa tiykarlanǵan mashina hám qurılmalarsız oyda sawlelendiriw etip bolmaydı.
Elektr tokı - bul elektr zaryadlanǵan bóleklerdiń jóneltirilgen háreketi. Elektr tokınıń málim elementlar menen óz-ara tásirine qaray, bul elementlar ótkeriwshiler, dielektriklar hám yarım ótkeriwshilerge bólinedi. Supero'tkazuvchilar - elektr tokın jaqsı ótkeretuǵın materiallar, dielektriklar - júzimdi ótkermeytuǵın elementlar.
Yarım ótkezgishler elektr tokınıń ótiwine qarsılıq kórsetiwde ótkeriwshiler hám dielektriklar ortasında aralıq poziciyanı iyeleydi.
Elektr tokınıń payda bolıwı hám bar ekenligi ushın erkin zaryadlanǵan bólekler hám olardıń tártipli háreketine sebep bolatuǵın kúshdıń bar ekenligi zárúr.
Ádetde bunday quwat dáregi esaplanadı elektr kernew úshlerinde elektr shınjırı. Eger kernew waqıt ótiwi menen ózgermeytuǵına, kontaktlarning tat basıwına alıp keletuǵın tuwrıdan-tuwrı aǵıs ózgerse, ózgeriwshen tok ótedi.
Dielektriklar izolyatorlar dep da ataladı. Dielektriklarda, ótkeriwshilerden ayrıqsha bolıp esaplanıw, erkin zaryad tasıwshılar joq - elektr maydanı tásirinde tártipli háreketke túsip, ótkezgishlik aǵımın payda etetuǵın zaryadlanǵan bólekler de boladı. Anıqrog'i, dielektriklarda erkin zaryad tasıwshılardıń konsentraciyası ótkeriwshilerge qaraǵanda bir neshe esdey kem.
Birden-bir elektrostatik maydanǵa dielektrik putaq kiritilgende ol aylanadı hám kúshdıń maydan sızıqlarına normal jaylasıwǵa ıntıladı. Eger maydan bir qiylı bolmasa, ol halda putaq tekǵana aylanbaydı, bálki kúshlilew maydan aymaǵına da tartıladı. Bul hareket metall tayaqqa uqsaydı. Biraq, eger elektrostatik maydanda bolǵan waqıtta putaq yarımına bólingen bolsa, ol jaǵdayda hár bir bólim tap sonday jol tutadı. Bul hareketdı dielektrikda ámeldegi dep esaplaw menen anıqlama beriw múmkin induktsiya etilgen tólewler. Biraq, olardı alıp taslaw múmkin emes. Supero'tkazuwshılerdıń erkin zaryadlarınan ayrıqsha bolıp esaplanıw, dielektriklarning zaryadları baylanıslı.
Hámme zat dielektrik molekulalar elektr neytral bolıp tabıladı: molekulanı quraytuǵın elektronlar hám atom yadrolarınıń ulıwma zaryadı nolge teń. Birinshi jaqınlasıwda molekulanı dipol elektr momentine iye bolǵan elektr dipol retinde kóriw múmkin.