I bap.Ádebiyatlarǵa sholıw

I Bap.Ádebiyatlarǵa sholıw.
I.1 Elektrolitler haqqinda túsınık
Elektr tokın ótkeriwshi ionlardıń málim konsentraciyası qatnasatuǵın ximiyalıq zatlar yamasa sistema; tar mániste — elektrolitik dissotsiatsiya nátiyjesinde payda bolatuǵın ionlar menen elektr tokı ótkeretuǵın eritpeler. Elektrolitik dissotsiatsiya dárejesine kóre kúshli Elektrolitlar kúshli hám kúshsiz elektrolitlar ge parıq etedi. Eritpede 1 molekulanı dissotsiatsiyalaytuǵın ionlar sanına qaray elektrolitlar binar (2 ion ), ternar (3), kvarternar (4), simmetrik hám assimmetrik turlerge bólinedi. Elektrolitlar pán hám texnikada keń qollanıladı. Tiri organizmlerdiń barlıq suyıq sistemalarında elektrolitlar boladı. Elektrolitlar kóplegen ximiyalıq sintezlar hám elektroximiyalıq islep shıǵarıw processlerinde zárúrli áhmiyetke iye. Elektrolit eritpeler dep suyıqlanmasi yamasa suwdaǵı eritpesi elektr toǵın ótkerse elektrolitlar esaplanadı. Bul teoriyanı 1887 jılda shved alımı S. Arrenius jaratqan. Onıń mánisi tómendegilerden ibarat :
Elektrolitlar suwda erigende oń hám teris zaryadlı ionlarǵa ajraladi`. Bul processni elektrolitik dissotsiatsiya dep ataladı.Elektr tokı tásirinde oń zaryadlı ionlar katodga, teris zaryadlı ionlar anodga tartıladı. Usınıń sebepinen olardı uyqas túrde kationlar hám anionlar dep ataladı.Dissotsiatsiya qaytar process bolıp tabıladı.
Elektrolitlarge duzlar, kislotalar, tiykarlardıń suwdaǵı eritpeleri kiredi. Eritpesi elektr tokın ótkermeytuǵın elementlardı noelektrolitlar dep ataladı. Arrenius teoriyasınıń kemshiligi sonda, ol erituvchi hám erigen zat bóleksheleriniń óz-ara tásirlasuwın esapqa almaydı. negizinde, eritpede ionlar erkin halda emes, bálki gidratlanǵan halda boladı.

KA +nH₂O = K ⁺(H₂O) x + A^- (H₂O) n-x

Mısalı vodorod ionı eritpede gidroksoniy ionı jaǵdayında bolıwı anıqlanǵan.

H+ H₂O= H₃O⁺
NH₃ +H₂ O = [NH₄]OH

Akseptor donor gidroksoniy ionı qutbli kovalent baylanısıwlı elementlar molekulalaridagi atomlar arasındaǵı baǵ qutbli suw molekulaları tásirinde bosanıwadı hám dissotsiatsiya júz beredi.

HCl _(g) + nH₂ O = H (H ₂O) ⁺ + Cl (H₂O)^- n-1

Erituvshinıń ionlar arasındaǵı tartıs kúshin kemeytıw ózgesheligine dielektrik ótkezgishlik dep ataladı. Dielektrik sol ortalıqta zaryadlar arasındaǵı tartıs kúshi vakuumdaǵiǵa salıstırǵanda neshe ret kúshsiz ekenligin kórsetedi. Kulon nızamına qaray e₁ hám e₂ zaryadlar arasındaǵı aralıq r bolsa, olar arasındaǵı tartıs kúshi Q tómendegishe anıqlanadı

Q=

E - erituvchining dielektrik turaqlılıǵı.
Formuladan kórinip turıptı, olda, E qansha úlken bolsa, tartıs kúshi sonsha kishi boladı. Kúshli elektrolitlar eritpesinde molekulalar ionlarǵa tolıq dissotsialangan. Olardıń ma`nisi 30 % ten joqarı boladı. Kúshli elektrolitlarge:
- kúshli kislotalar HCl, HBr, HJ, HNO₃, H₂SO_4, HClO₄, HMnO₄, H₂CrO₄, HClO₃,
H₂ Cr₂ O₇ lar kiredi;
-kúshli tiykarlarǵa I hám II gruppa metallarinıń tiykarları alınıwı múmkin Be(OH)₂ hám Mg(OH)₂ den tısqarı ;
- barlıq suwda eriwsheń duzlar da kúshli elektrolitlarga kiredi. Kúshsiz elektrolitlar ushın dissotsiyalanıw dárejesi 3% ten kem mániske iye boladı. Úy GOSTlar
Kúshli elektrolit - CO₂ O₂ H₂ s H₂ SO₄. Kúshli hám kúshsiz elektrolitlar. Duzlardıń bir neshe túrleri ámeldegi teoriyaǵa kóre elektrolitik dissotsilanıw, duzlar, kislotalar, gidroksidlar, suwda eriydi, pútkilley yamasa bólekan ǵárezsiz bólekshelerge - ionlarǵa bóleklenedi.
Polyar erituvchi molekulalar tásirinde elementlar molekulalarınıń ionlarǵa ajırasıw procesi elektrolitik dissotsilanish dep ataladı. Eritpelerde ionlarǵa ajralaǵan elementlar dep ataladı elektrolitlar. Nátiyjede, sheshim ótkeriw qábiletine iye boladı elektr tokı berli ol jaǵdayda elektr zaryadınıń mobil tasıwshıları payda boladı. Bul teoriyaǵa kóre, elektrolitlar suwda erigeninde oń hám teris zaryadlı ionlarǵa bóleklenedi (ajraladi` ). Unamlı zaryadlanǵan kationlar dep ataladı; bularǵa, mısalı, vodorod hám metall ionları kiredi. Unamsız zaryadlanǵan anionlar dep ataladı; Bularǵa kislota qaldıqları ionları hám gidroksid ionları kiredi.
Elektrolitik dissotsilanish dárejesi ádetde birlik birliklerinde yamasa protsentte ańlatıladı. Dissotsilanıw dárejesi 0, 3 (30%) den joqarı bolǵan elektrolitlar ádetde kúshli dep ataladı, dissotsilanıw dárejesi 0, 03 (3%) den 0, 3 (30%) ge shekem - orta, 0, 03 (3%) den kem - kúshsiz elektrolitlar. Sonday etip, 0, 1 M eritpe ushın CH<sub>3</sub>COOH a = 0, 013 (yamasa 1, 3%). Sonday eken, sirke kislotası kúshsiz elektrolit bolıp tabıladı. Dissosatsiyalanıw dárejesi zattıń erigen molekulalarınıń qansha bólegi ionlarǵa bólekleniwin kórsetedi. Elektrolitnıń suwlı eritpelerde elektrolitik dissotsilanıw dárejesi elektrolitnıń tábiyaatına, onıń koncentraciyasına hám temperaturasına baylanıslı.
Elektrolitik dissotsilanıw dárejesine bir qansha faktorlar tásir etedi:sheshiwshi tábiyaatı hám elektrolit: kúshli elektrolitlar - ionlı hám kovalent kúshli polyarlı baylanısıwlı elementlar ; jaqsı ionlaw qábileti, yaǵnıy. elementlardıń ajırasıwına sebep bolıw qábileti joqarı dielektrik turaqlılı erituwshilarge iye, olardıń molekulaları polyarlı(mısalı, suw);
temperatura : dissotsilanish endotermik process bolǵanı ushın temperaturanıń asıwı a ma`nisin asıradı ;
dıqqat : eritpe suyultirilganda dissotsilanish dárejesi asadı hám konsentraciyası asıwı menen ol azayadı ;
procesiniń basqıshı : hár bir keyingi basqısh aldınǵısına qaraǵanda nátiyjesiz, shama menen 1000 -10000 ret; mısalı, fosfor kislotası ushın a ₁> a ₂> a ₃ ushın :
H₃ PO₄⇄H ⁺+ H₂ PO₄ ^- (birinshi basqısh, a 1),
H₂PO₄ ^- ⇄H ++ HPO₂ (ekinshi basqısh, a 2),
HPO₂−⇄H ⁺+ PO₃ (úshinshi basqısh, a 3).
Usınıń sebepinen, bul kislota eritpesinde vodorod ionlarınıń koncentraciyası eń joqarı, fosfat ionlarınıń PO₃−₄ koncentraciyası bolsa eń tómen boladı.
1. Elementtıń eriwsheńligi hám dissotsilanish dárejesi bir-biri menen baylanıslı emes. Mısalı, suwda ańsat eriytuǵın sirke kislotası kúshsiz elektrolit bolıp tabıladı.
2. Kúshsiz elektrolit eritpesinde elektrolitik dissotsilanishnıń aqırǵı basqıshında payda bolatuǵın ionlar basqalarǵa qaraǵanda kemrek boladı.
Elektrolitik dissotsilanıw dárejesine de tásir kórsetedi basqa elektrolitlar qosılıwı : mısalı, formik kislotanıń dissotsilanish dárejesi eritpege azǵantay natriy formatı qosılsa azayadı. Bul duz HCOO formatlı ionlarınıń payda bolıwı menen ajralıp turadı :
HCOONa → Na ⁺+ HCOO ^-
Nátiyjede eritpedegi HCO- ionlarınıń koncentraciyası asadı hám Le SHatellernıń principine kóre, format ionları koncentraciyasınıń artıqshası formik kislota dissotsilanishinıń teń salmaqlılıqın shepke jıljıtadı, yaǵnıy ajırasıw dárejesi kemeyedı.
Ostvaldning suyultirıw nızamı - ekilik hálsiz elektrolitnıń suyultirilǵan eritpesiniń ekvivalent elektr ótkezgishliginiń eritpe koncentraciyasına baylanıslılıǵın ańlatiwshı koefficient:Bul erda elektrolitning ajırasıw konstantasi, koncentraciyası hám uyqas túrde koncentraciya daǵı hám sheksiz suyultirıwdaǵı ekvivalent elektr ótkezgishlik bahaları. Bul koefficient ǵalabalıq háreket hám teńlik nızamınıń nátiyjesi bolıp tabıladı