I bob. Aholi va uning ijtimoiy tarkibi
Download 0.53 Mb.
|
xatamov kurs ishi
- Bu sahifa navigatsiya:
- 2.2. Mehnat resurslari va ularning tarkibi. Iqtisodiy jihatdan faol aholi
- Iqtisodiy nofaol aholi
- Aholining mehnat qobiliyati
- Ishchi kuchini almashtirish darajasi
|
Ishchi kuchi balansi - statistik jadval.
1-bo'lim - Aholining soni va takror ishlab chiqarish tarkibi (jami mehnat resurslari soni, shu jumladan: a) mehnatga layoqatli yoshdagi mehnatga layoqatli aholi; b) ishlaydigan o'smirlar; v) ishlaydigan pensionerlar. 2-bo'lim - Mehnat resurslarini jami bandlik turlari bo'yicha taqsimlash, shu jumladan: a) sanoat bo'yicha raqam; b) mehnatga layoqatli yoshdagi, ishdan tanaffus bilan o'qiyotgan talabalar; v) iqtisodiyotda band bo'lmagan mehnatga layoqatli yoshdagi mehnatga layoqatli aholi). 2.2. Mehnat resurslari va ularning tarkibi. Iqtisodiy jihatdan faol aholi - mamlakat aholisining ta'minlovchi qismi ish kuchi(ish bilan band + ishsiz). band - daromad keltiradigan kasbga ega bo'lish. Ishsiz - 16 yoshdan katta, yo'q edi yaqin vaqtlar ish, uni izlash bilan shug'ullanadi, uni boshlash uchun tayyor edi. Iqtisodiy nofaol aholi - ishlamaydigan va ish izlovchilar(bolalar, uy bekalari, talabalar va boshqalar). Yoshi va bandligi bo'yicha taqsimlash. 1. Mehnatga layoqatli aholi = C+D+E+F 2. Mehnatga layoqatli aholi = V+D+E 3. Mehnat resurslari = B+C+D+F+W+H 4. Iqtisodiyotda band bo'lganlar = B + C + F 5. Ishsizlar = G+G 6. Iqtisodiy faol = B+C+D+W+W 7. Iqtisodiy nofaol = A + D + E + I 7.1 Iqtisodiy nofaol mehnatga layoqatli aholi = D+F 7.2 Iqtisodiy faol bo'lmagan mehnatga layoqatli bo'lmagan aholi = A+I 8. Mehnat resurslari \u003d 6 + 7.1 -D 1. Aholining mehnat qobiliyati dagi mehnatga layoqatli aholining ulushidir umumiy quvvat. 2. Mehnatga layoqatli yoshdagi aholining bandlik darajasi mehnatga layoqatli aholining mehnatga layoqatli aholi tarkibidagi ulushi. 3. Umumiy aholining bandlik darajasi– ish bilan band aholining umumiy sonidagi ulushi. 4. Mehnatga layoqatli yoshdagi aholining bandlik darajasi. 5. Umumiy yuk koeffitsienti- mehnatga layoqatli yoshdagi 1000 kishiga to'g'ri keladigan mehnatga layoqatlilar soni. 6. Ishchi kuchini almashtirish darajasi- mehnatga layoqatli yoshdagi 1000 kishiga to'g'ri keladigan bolalar, o'smirlar soni. 7. Pensiya yuki nisbati- mehnatga layoqatli yoshdagi har 1000 kishiga to'g'ri keladigan pensionerlar soni. 8. Ishsizlik darajasi iqtisodiy faollar orasida ishsizlar ulushidir. 9. Iqtisodiy faollik darajasi iqtisodiy faol aholining umumiy aholi sonidagi ulushidir. Mehnat salohiyatining tashuvchilari mehnat resurslari hisoblanadi. Ular mehnatga layoqatli yoshdagi mehnatga layoqatli aholi soniga asoslanadi. Xalqaro mehnat tashkiloti (XMT) tavsiyalarida chegaralar mehnat faoliyati aniqlanmagan. Demak, mehnatga layoqatli (mehnatga layoqatli) yosh har bir davlat sharoitini hisobga olgan holda qonun bilan belgilanadi. Iqtisodiy faol aholi bandlar va ishsizlar yig'indisidir. 1997 yilda iqtisodiy faol XMT tavsiyalariga muvofiq, iqtisodiy faol aholiga amalda band bo‘lgan barcha aholi (ishchilar, xizmatchilar, tadbirkorlar, oila a’zolariga yordam beruvchi va boshqalar) va potentsial faol aholi kiradi: mehnatga layoqatli, mehnatga layoqatli yoshdagi ishsizlar; ish qidirmoqda, lekin ishlamayapti. Ishsizlar - mehnatga layoqatli yoshdagi, ishlamaydigan (foydali ish joyiga ega bo'lmagan), faol ish qidirayotgan va uni istalgan vaqtda boshlashga tayyor shaxslar. Xalqaro amaliyotda iqtisodiy faol aholini tavsiflashda quyidagilar ajratiladi: odatda faol aholi va faol aholi. bu daqiqa. Odatda, faol aholi ma'lum bir yoshdan oshgan (Rossiya statistikasida - 16 yoshdan boshlab) uzoq vaqt davomida (masalan, o'tgan yil) ko'proq haftalar yoki kunlar davomida ishlagan yoki ishsiz bo'lgan barcha shaxslarni o'z ichiga oladi. Hozirgi faol aholi bandlar yoki ishsizlar toifasiga kiruvchi barcha shaxslarni o'z ichiga oladi. Ushbu populyatsiya qisqa vaqt oralig'ida (masalan, bir hafta yoki bir kun) hisobga olinadi. Iqtisodiy faol aholi soni o'rganilayotgan davrga nisbatan o'lchanadi. Iqtisodiy nofaol aholi - bu faol aholi tarkibiga kirmaydigan aholi, shu jumladan iqtisodiy faol aholi sonini hisoblash uchun belgilangan yoshdan kichik bo'lgan shaxslar (Rossiyada 16 yoshgacha). Iqtisodiy faol bo'lmagan aholi soni so'rov qilingan davrga nisbatan o'lchanadi va quyidagi toifalarni o'z ichiga oladi: a) kunduzgi ta’lim muassasalarida (shu jumladan kunduzgi aspirantura va doktoranturada) o‘qiyotgan o‘quvchilar va talabalar, stajyorlar va kursantlar; b) imtiyozli shartlarda pensiya oluvchi, shuningdek boquvchisini yo‘qotganlik munosabati bilan yoki pensiya yoshiga etganida pensiya oluvchi shaxslar. Hozirda faol bo'lmagan aholi band bo'lmagan yoki ishsiz bo'lgan, ushbu qisqa vaqt ichida ish qidirmagan va shuning uchun hozirda faol bo'lmagan barcha shaxslarni o'z ichiga oladi: tashrif buyurish. ta'lim muassasalari uy vazifalari, qarilik, nogironlik, qarilik pensiyalari va boshqalar.. Muayyan davr uchun bunday maqom ularni ish bilan band yoki ishsiz deb tasniflashga imkon bermaydi. Iqtisodiy nofaol aholiga mehnatga layoqatli yoshdagi quyidagi toifalar kiradi: o'quvchilar va talabalar; uy bekalari; daromad (pensiya) oluvchilar, ijarachilar; davlat yoki xususiy yordamning boshqa oluvchilari; maktabga bormaydigan va ishlamaydigan 16 yoshdan oshgan shaxslar. Aholining iqtisodiy faollik darajasi - iqtisodiy faol aholining tegishli yosh guruhidagi umumiy aholi sonidagi ulushi. Muayyan hudud (mamlakat) aholisini o'rganishda mehnat resurslarini tahlil qilish muhim rol o'ynaydi. ostida mehnat resurslari mamlakat aholisining zarur bo'lgan qismini bildiradi jismoniy rivojlanish, aqliy qobiliyat va mehnat uchun bilim. Mehnat resurslari soni tirik mehnatning potentsial massasini yoki jamiyat o'z ehtiyojlarini qondirishi kerak bo'lgan mehnat "zaxirasini" tavsiflaydi. Rossiya ilmiy jurnalistikasida “mehnat resurslari” tushunchasi birinchi marta 1920-yillarda shakllantirilgan. Akademik S. G. Strumiliy. DA Rossiya Federatsiyasi Ishchi kuchiga aholi kiradi mehnatga layoqatli(yoki B.ga ko'ra. C. Urlanis, - ish) yoshi, ishlamaydigan nogironlar, shuningdek, mehnatga layoqatli yoshdan katta (va yosh) iqtisodiyotda band bo'lgan shaxslar bundan mustasno. «Mehnatga layoqatli yosh» haqida gapirganda, «mehnatga layoqatlilik» tushunchasiga ta'rif berish kerak. ostida ishlash qobiliyati Insonning mehnat qobiliyatini tushunish odatiy holdir, bu odamning sog'lig'iga zarar etkazmasdan muayyan ishni bajarishga imkon beradi. Ish turlarining farqi ish qobiliyatining turli xil variantlarini belgilaydi. Kontseptsiya mavjud umumiy ish qobiliyati, ya'ni. normal ish sharoitida umuman har qanday ishni bajarish qobiliyati. Shuningdek bor professional ishlash - tegishli kasb (mutaxassislik) bo'yicha ishlarni bajarish qobiliyati sifatida va maxsus ish qobiliyati muayyan ishlab chiqarishda ishlash qobiliyati yoki iqlim sharoiti(tog'larda, Uzoq Shimolda, konda va boshqalar). Makroiqtisodiy statistika sosial salohiyat (resurslar)ni o’rganishni aholi sonini o’rganishdan boshlaydi. Aholi sonini aniqlash manbai bo’lib quyidagilar hisoblanadi: vaqt-vaqti bilan o’tkazilib turiladigan aholi ro’yxati; aholining tabiiy o’sishi yoki kamayishi bo’yicha ma’lumotlar; aholining mexanik harakatlari bo’yicha ma’lumotlar. Aholining tabiiy o’zgarishini, ya’ni tug’ilganlar va o’lganlarni, nikohdan o’tgan va ajralishlarni fuqarolik holatini qayd qiluvchi idora (ZAGS)lar hisobga oladi. Aholining migrasiyasini, ya’ni bir mamlakat, viloyat, tuman va aholi yashaydigan punktlarga keluvchilarni hamda boshqa yerga ketganlarni shaharlarda uy daftarida (o’tkaziladigan va chiqariladigan), qishloq joylarda esa qishloq kengashlarining xo’jalik daftarlari va ro’yxatlarida hisobga olib boriladi. Ana shu hisobga olish va oldin o’tkazilgan aholi ro’yxati ma’lumotlariga statistik ishlov berish asosida har yili hisob-kitob qilish yo’li bilan butun mamlakatdagi va ayrim viloyat, tuman hamda shahar va qishloq aholisining umumiy soni quyidagicha aniqlanadi: A=A0+(TS-O’S)+(KLS-KTS) bu yerda: Ao - aholining yil boshidagi soni; TS - Joriy yilda tug’ilganlar soni; O’S - Joriy yilda o’lganlar soni; KLS - Joriy yilda kelganlar soni; KTS - Joriy yilda ketganlar soni. Bunday hisoblashlarni shahar va qishloq, jins va yosh miqyosida ham bajarish mumkin. Ro’yxat o’tkazish va joriy hisoblashlar yordamida aholi soni odatda yil boshidagi sana bilan aniqlanadi. Biroq ma’lum sanada aniqlangan aholi soni makroiqtisodiy ko’rsatkichlarni hisoblash uchun qo’l kelmay qoladi. Masalan, jon boshiga to’g’ri kelgan yalpi ichki mahsulot, milliy daromad, yalpi daromad kabi ko’rsatkichlar aholining yil boshidagi yoki yil oxiridagi soniga asoslanib emas, balki uni o’rtacha soniga asoslanib hisoblanadi. Aholining o’rtacha sonini aniqlashda turlicha metodlardan foydalanish mumkin. 1. Agar aholi soni faqatgina yilning boshi va oxirida keltirilgan bo’lsa, u holda aholining o’rtacha soni oddiy arifmetik formula yordamida hisoblanadi: bu yerda: - aholining o’rtacha soni; A0- aholining yil boshidagi soni; aholining yil oxiridagi soni. 2. Agar aholi soni bir yil ichidagi oylar boshida teng intervallarda keltirilgan bo’lsa, u holda aholining o’rtacha soni o’rtacha xronologik formula yordamida hisoblanadi: Agar aholi soni bir necha yillar boshida teng intervallarda keltirilgan bo’lib, ja’mi yillar bo’yicha aholining o’rtacha sonini aniqlash lozim bo’lsa, bunday hollarda ham o’rtachani aniqlash o’rtacha xronologik formula yordamida hisoblanadi. 3. Agar aholi soni bir yil ichidagi oylar bo’yicha teng bo’lmagan intervallarda keltirilgan bo’lsa, u holda aholining o’rtacha soni o’rtacha tortilgan arifmetik formula yordamida hisoblanadi: bu yerda: - yonma-yon keltirilgan aholi sonining o’rtachasi; t - vaqt oralig’i (oy, kun va h.k.) Masalan, quyidagi oylar bo’yicha aholi soni keltirilgan bo’lsin
Agar bir oy (masalan, yanvar oyi uchun) o’rtacha aholisi sonini aniqlasak oddiy arifmetik formulani qo’llaymiz: mln. kishi Agarda yarim yil uchun aholini o’rtacha sonini aniqlasak, o’rtacha xronologik formulani qo’llaymiz: mln. kishi Aholining o’sish sur’ati mamlakatning iqtisodiy rivojlanishi va xalq farovonligi darajasini belgilab beruvchi determinantdir. Shu jihatdan u Solou modelini** quyidagi uch jihat bo’yicha to’ldiradi. Birinchidan, aholining o’sishi iqtisodiy o’sish sabablarini taxmin qilish imkonini beradi. Barqaror iqtisodiyot va aholi sonining o’sib borish sharoitida bitta ishchiga ishlab chiqarilgan mahsulot qiymati o’zgarishsiz oladi. Chunki ishlab chiqarishda band bo’lgan ishchilar soni, kapital va ishlab chiqarish hajmi bir xil sur’atlarda o’sadi. Demak, aholining o’sish sur’ati xalq farovonligini uzoq muddatga o’sishiga sababchi bo’la olmaydi. Chunki barqaror iqtisodiyot sharoitida bitta ishchiga ishlab chiqarilgan mahsulot o’zgarishsiz qoladi. Ammo aholining o’sishi yalpi milliy mahsulot ishlab chiqarilishining o’sishiga sabab bo’lishi mumkin. Ikkinchidan, aholining o’sishi: nima uchun ayrim mamlakatlar taraqqiy etgan, boy ayrimlar esa qoloq, kambag’al, - degan savolga javob beradi. Aholi o’sishining tezlashuvi ishlovchilar sonining ko’payishiga natijada ularning kapital bilan qurollanganligini pasaytiradi. Bu hol esa mehnat unumdorligining pasayishiga olib keladi. Shunga asoslanib Solou quyidagicha xulosaga keladi: aholi o’sishi yuqori bo’lgan mamlakatda jon boshiga ishlab chiqarilgan yalpi milliy mahsulot qiymati past darajada bo’ladi. Uchinchidan, aholining o’sish darajasi kapital jamg’armasi darajasiga ta’sir qiladi. Oltin qoidaga asoslangan jamg’arma darajasining o’sib borishi, iqtisodiy o’sishni ta’minlaydi. Shu davr ichida kapital bilan qurolanganlik va mehnat unumdorligi darajasi yuqori bo’ladi. Shular evaziga jon boshiga to’g’ri kelgan daromad ham yuqori darajada bo’ladi. Statistika aholi tarkibini quyidagi belgilar bo’yicha o’rganadi: umumdemografik belgilar (jinsi, yoshi, oilaviy holati); aholining milliy tarkibini tavsiflovchi belgilar (millati, ona tili, fuqaroligi); mehnat resurslarini tavsiflovchi belgilar (ishlash joyi, mashg’uloti, mutaxassisligi); aholining sosial tarkibini tavsiflovchi belgilar (ijtimoiy guruhi, yashash manbaalari); aholining madaniy - ma’rifiy darajasini tavsiflovchi belgilar (ma’lumoti, ta’lim olish, mafkurasi va boshq.); aholining xududiy joylashishini tavsiflovchi belgilar (shahar, qishloq, viloyat, rayon va h.k.). Aholi tarkibida erkak va ayollar sonining o’zaro mutanosibligi va ularning yosh jihatdan bir-biriga yaqin bo’lishi nikohlanish darajasiga salmoqli ta’sir ko’rsatadi va aholining o’payishi jarayonida asosiy demografik zamin hisoblanadi. Statistik ma’lumotlarga binoan yangi tug’ilgan chaqaloqlar orasida o’rta hisobda har 100 qiz bolaga 105-106 o’g’il bola to’g’ri keladi. Bunday biologik qonuniyat jahonning barcha mamlakatlariga xosdir. Aholining harakati ko’rsatkichlari mazmunan bir-biridan farq qiluvchi ikki guruh ko’rsatkichlarini o’z ichiga oladi. Birinchi guruhga aholining tabiiy harakatini, tug’ilishi va o’lishini, nikoxdan o’tganlar va ajralganlar sonini, ikkinchi guruhga esa aholining migrasiyasini tavsiflovchi ko’rsatkichlar kiradi (11.2-jadval). O’zbekiston aholisi tez sur’atlar bilan o’suvchi mamlakatlar qatoriga kiradi. Bunga qo’yidagi omillar katta rol o’ynab keldi: aholining jinsiy nisbati va yosh tarkibida mavjud bo’lgan ustunlik; bu omil nikohlanish uchun qulay sharoit yaratadi, umumiy aholi tarkibida aholini takror barpo qilishda ishtirok etuvchilar salmog’ini oshiradi; nikohlanish darajasining sobiq umumittifoq o’rtacha ko’rsatkichlardan yuqori bo’lishi uylanmagan va turmushga chiqmagan shaxslar salmog’ining ozligi: nisbatan barvaqt uylanish va turmushga chiqish odati; aholining tabiiy faolroq ishtirok etuvchi qishloq aholisi salmog’ini yuqoriligi; mahalliy aholi o’rtasida migrasiya harakatining nisbatan pastligi; yuqori yoshdagi ayollarning farzand ko’rishdagi faol ishtiroki va shu boisdan milliy an’anaga aylangan serfarzandlik udumi; mahaliy millat ayollari anchagina qismining ijtimoiy ishlab chiqarishga ishtirok etmasligi; demografik madaniyatning nisbatan pastligi va dinni taassuf ta’siri ostida homila sun’iy cheklash usulining uncha keng tarqalmaganligi. 107-jadval Aholi harakati ko’rsatkichlari
108-jadval O’zbekiston Respublikasida aholi tabiiy harakati ko’rsatkichlari (har 1000 kishiga, %o)
108-jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, Respublikada 2002 yilda 2000 yilga nisbatan aholini tabiiy o’zgarishi pasaygan (0,2 punkt). Bu pasayish Qoraqalpoqiston Respublikasi, Jizzax, Qashqadaryo, Sirdaryo, Surxondaryo, Farg’ona, Toshkent, Xorazm viloyatlari va Toshkent shahri hisobidan amalga oshgan. O’lim koeffisiyentini Toshkent shahrida Jizzax viloyatiga nisbatan deyarli 2 baravar yuqori ekanligi insonni tashvishga soladi. Aholini takror barpo etish jarayonini tavsiflash uchun statistika darsliklarida rus zemstvo statistiki V.N.Pokrovskiy nomi bilan bog’liq bo’lgan «Hayotiylik koeffisiyenti»ni hisoblash tavsiya etilgan. Hayotiylik koeffisiyenti tug’ilganlar sonini o’lganlar soniga bo’lish yo’li bilan aniqlanadi: Download 0.53 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||