I боб. Бўлажак ўқитувчиларда касбий компетенцияларни ривожлантириш орқали педагогик масъулиятни шакллантириш технологиялари

1-жадвал. Касбий компетентлик моҳияти

Ижтимоий копетентлик	Ижтимоий муносабатларда фаоллик кўрсатиш кўникма, малакаларига эгалик, касбий фаолиятда субъектлар билан мулоқотга кириша олиш
Махсус компетентлик	Касбий-педагогик фаолиятни ташкил этишга тайёрланиш, касбий-педагогик вазифаларни оқилона ҳал қилиш, фаолияти натижаларини реал баҳолаш, билим, кўникма, малакаларни изчил ривожлантириб бориш бўлиб, ушбу компетентлик негизида психологик, методик, информацион, креатив, инновацион ва коммуникатив компетентлик кўзга ташланади. Улар ўзида қуйидаги мазмунни ифодалайди:
	Психологик компетентлик	педагогик жараёнда соғлом психологик муҳитни ярата олиш, талабалар ва таълим жараёнининг бошқа иштирокчилари билан ижобий мулоқотни ташкил этиш, турли салбий психологик зиддиятларни ўз вақтида англай олиш ва бартараф эта олиш
	методик компетентлик	педагогик жараённи методик жиҳатдан оқилона ташкил этиш, таълим ёки тарбиявий фаолият шаклларини тўғри белгилаш, метод ва воситаларни мақсадга мувофиқ танлай олиш, методларни самарали қўллай олиш, воситаларни муваффақиятли қўллаш
	информацион компетентлик	ахборот муҳитида зарур, муҳим, керакли, фойдали маълумотларни излаш, йиғиш, саралаш, қайта ишлаш ва улардан мақсадли, ўринли, самарали фойдаланиш
	креатив компетентлик	педагогик фаолиятга нисбатан танқидий ва ижодий ёндашиш, ўзининг ижодкорлик малакаларига эгалигини намойиш эта олиш
	Инновацион компетентлик	педагогик жараённи такомиллаштириш, таълим сифатини яхшилаш, тарбия жараёнининг самарадорлигини оширишга доир янги ғояларни илгари суриш, уларни амалиётга муваффақиятли татбиқ этиш
	Коммуникатив компетентлик	таълим жараёнининг барча иштирокчилари, жумладан, талабалар билан самимий мулоқотда бўлиш, уларни тинглай билиш, уларга ижобий таъсир кўрсата олиш.
Шахсий компетентлик	Изчил равишда касбий ўсишга эришиш, малака даражасини ошириб бориш, касбий фаолиятда ўз ички имкониятларини намоён қилиш
Технологик компетентлик	Касбий-педагогик билим, кўникма, малакаларни бойитадиган илғор технологияларни ўзлаштириш, замонавий восита, техника ва технологиялардан фойдаланаолиш
Экстремал компетентлик	Фавқулотда вазиятлар (табиий офатлар, технологик жараён ишдан чиққан)да, педагогик низолар юзага келганда оқилона қарор қабул қилиш, тўғри ҳаракатланиш малакасига эгалик

Қатор илмий тадқиқотларда педагогга хос бўлган касбий компетентлик ва унинг ўзига хос белгиларитаҳлил этилган. Шундай илмий изланишлардан бири А.К.Маркова томонидан олиб борилганини алоҳида таъкидлаш зарур.

А.К.Маркова ўзининг илмий назарияларида педагогнинг касбий компетентлиги бир қатор таркибий асосларга эга эканлигини келтириб ўтади (1-расм)⁴.

Касбий кoмпeтeнтликни шaкллaнтиришнинг мaқсaди кaсбий вa шaxсий ривoжлaниш жaрaёнидa таълим олувчининг ўз-ўзини aнглaш, бaҳoлaш вa бoшқaриш кaби тaркибий қисмлaрни ривoжлaнтириш ҳамда тaълим муaссaсaлaридa ишлaшгa тaйёрлaш ҳисобланса-да, шулар билан биргаликда уларнинг умумкaсбий вa иxтисoслик фaнлaри aсoслaрини ўргaниш вaзифaлaри қуйидaгилaрдaн ибoрaт бўлиши керак⁵:
-ўқитувчининг фaoлиятдa пeдaгoгик, кaсбий вa иxтисoсликкa тегишли билимлaрни эгаллашга ижoбий ёндашишга эришиш;
-муaммoли вaзиятлaрдa мaсaлaлaрни aжрaтиб, улaрни ҳaл қилиш услуби сифaтидa касбий вa тexник-тexнoлoгик тaфaккурни ривoжлaнтириш;
-педагогфaoлиятида индивидуaл – таълим мeтoдини қўллай олиш, ўқув-амалиёт вa ишлaб чиқaриш жараёнларини репродутив ҳамда ижoдий йўллари ривожлантириш;
-касбий фаолиятда керакли кaсбий-пeдaгoгик – белгиларини, яъни меҳрибонлик, бoлaлaрни эъзозлаш вa шу кабиларни ривoжлaнтириш.
Касбий (шунингдек, педагогик) компетентликка эга бўлишда мутахассис ўз устида ишлашиҳамдаўзини доимий ривожлантириш муҳим аҳамият касб этади.
Ўзини-ўзи ривожлантириб бориш кўникмалари ўз-ўзини таҳлил этиш ва ўз-ўзини баҳолаш йўли билан аниқланади.
Ўз устида ишлаш қуйидаги ҳолатларда намоён бўлади:
-билим, кўникма, малакаларни ошириш – бўйича доимий изланиш, тадқиқот ишлари олиб бориш;
-ўз-ўзига талабчан бўлиш, ҳар бир ишга – ижодий ёндашиш;
- ижодий ҳамда касбий ҳамкорликка эришиш; 
-меҳнатсеварлик туйғуларини тараққий эттириш; 
- салбий хислатлар ва одатларни йўқотиш; 
-ўзида барча ижобий хислатларни мужассам этиш. Педагог ўзининг устида ишлаши бир нечта жараёнда амалга ошади (2-расм)⁶.