I-bob elektrotexika va elektromexanikaning asosiy qonulari

I-BOB ELEKTROTEXIKA VA ELEKTROMEXANIKANING ASOSIY QONULARI.
1.1 Soha rivojlanishiga asos solgan kashfiyotlar va olimlar.
Elektrotexnika (elektro... va texnika) — fan va texnikaning energiyani bir tudan boshqa bir turga oʻzgartirish, elektr energetika tizimidagi muommo va kamchiliklarni qolversa fandagi yutuqlarni , sohaga doir asosiy tushunchalar, elektr energiyani ishlab chiqarish, iste’mol qilish jarayonlari, an’anaviy va noan’anaviy energiya manbalaridan foydalanish va elektr energetika tizimi tarkibining asosiy elementlari hisoblangan elektr motorlar, generatorlar, transformatorlar, elektr va elektron apparatlar haqida ma’lumot berishdan iborat. Ularda kechayotgan elektr va magnit hodisalardan o`rganish va ishlab chiqarishga jalb qilish.
Elektr va magnetizm haqidagi bilimlarning rivojlanishi Eynshteyning yaratilishiga olib keldi. 17—18-asrlarda chex fizigi P. Divish, rus fizigi G.V. Rixman, M.V. Lomonosov, Sh.O. Kulon va boshqalarning ishlari elektr hodisalarini tadqiq qilishga bagʻishlandi. Birinchi uzluksiz tok manbai — volt ustuni, keyinchalik ancha mukammal galvanik elementlarning paydo boʻlishi Elektrotexnikaning rivojlanishida muhim ahamiyatga ega boʻldi. 19-asrning birinchi yarmida elektr tokiga bogʻliq boʻlgan kimyoviy, issiqlik, yorugʻlik va magnit hodisalariga doir koʻpgina tadqiqot ishlari oʻtkazildi. Shu davrda elektrodinamikaga asos solindi, elektr zanjirining muhim qonuni — Om konuni kashf qilindi. Telegrafiya, harbiy ish, elektr oʻlchash ishlarida bu sohadagi yutuqlardan ayniqsa keng foydalaniddi. Elektromagnit induksiyaning kashf etilishi elektr mashinalari — dvigatel va generator yaratilishiga sabab boʻldi.
Joul — Lens qonuni (рус. Закон Джоуля — Ленца) — oʻtkazgichdan elektr toki oʻtganda unda ajraladigan issiqlik miqdorini ifodalovchi qonun.Yaniy o`tkazgichdan elektr toki oqib o`tganda undan ajralib chiqadigan issiqlik miqdorini hisoblash uchun qo`lailadi va shu asosida ish bajaradi. Masalan, elektr choʻgʻlanma lampalari, elektr isitgichlar va elektr isitish qurilmalari(Tenlarda) shu qoun asosida ish baaradi.Ushbu qonuni ingliz fizigi 1841-yilda Jeyms Preskott Joul va undan mustaqil ravishda 1842-yilda Emili Xristianovich Lenz (1804 - 1865) - taniqli rus fizigi. tomonidan topilgan va tajribada tasdiqlangan.
Joule-Lenz qonunining kashf etilishi katta istiqbollarni va'da qildi. Axir, aslida, bu qonun turli xil elektr isitgichlar va elementlarni yaratishga imkon berdi. Misol uchun, qonun kashf etilgandan keyin bir oz vaqt o'tgach, olimlar ma'lum elementlar qizdirilganda ular porlashni boshlaganini payqashdi. Ular turli o'tkazgichlar yordamida ular bilan tajriba o'tkazmoqchi bo'lishdi va 1874 yilda rus muhandisi Aleksandr Nikolaevich Lodygin filamenti volframdan yasalgan o`z asrrining zamonaviy cho'g'lanma chiroqni ixtiro qildi.
19-asrning 70yillari oxirida J.K. Maksvellning ishlari elektromagnit maydon taʼlimotiga asos soldi. 80-yillarda oʻzgarmas tok asosida ishlaydigan elektr mashinalari hozirgi zamon mashinalari shaklini oldi. Elektr mashina generatorlari bilan bir vaqda kimyoviy tok manbalari ham rivojlantirila bordi. Bu sohada qoʻrgʻoshin akkumulyatori yaratildi (fransuz fizigi G. Plante, 1859) va rivojlantirildi.
19-asrning 70—80-yillarida elektr energiyaning masofalarga uzatilishi masalasi hal qilinganidan keyingina elektr energiyasidan amalda keng foydalanishga imkon tugʻildi.
E.ning hozirgi taraqqiyoti bosqichiga asos solgan ixtirolar qatoriga M.O. Dolivo-Dobrovolskiy yaratgan uch fazali tok transformatori, uch fazali generator va dvigatel hamda uch fazali tok sistemalarini kiritish mumkin. Elektr energiyasiga boʻlgan talabning quchayishi kuchli elektr st-yalari va elektr tarmoqlari qurilishiga, yangi elektr energetika sistemalarini yaratish va eskilarni qayta tiklashga sabab boʻddi. E. qurilmalarining takomillashishi yuqori quchlanish elektr zanjirlari texnikasi va nazariyasining, elektr mashinalari, elektr yuritmalari nazariyasi kabi ilmiy sohalarning shakllanishiga yordam berdi. E. yutuqlari radiotexnika, elektronika, telemexanika, avtomatika, hisoblash texnikasi va kibernetikatlsh rivojlanishiga olib keddi.
E.ning muhim boʻlimlaridan biri — elektromexanika energiyaning oʻzgarishi bilan bogʻliq masalalarni oʻz ichiga oladi.
Murakkab elektr energetika sistemalarini optimal boshqarish va ularning chvdamliligini oshirish usullarini ishlab chiqish muhim ahamiyatga ega. Bu masalalarning hal qilinishi modellash va ehtimollar nazariyasidan foydalanishga asoslangan. E.ning yana bir muhim yoʻnalishlaridan biri — xossalari oldindan belgilanadigan murakkab elektromagnit maydonlarini yaratishdan iborat. Intensivligi yuqori boʻlgan impuls maydonlarini oʻrganish katta amaliy ahamiyatga ega (qarang Impulslar texnikasi). Bu sohadagi ishlar natijasidan oʻta kuchli elektr transformatorlari va elektr reaktorlari yaratishda foydalaniladi.