I-bob fuqarolik jamiyati fanining maqsadi, ilmiy, amaliy va tarbiyaviy vazifalari, funksiyalari

2.2 Fuqarolik jamiyatining tuzilishi va funksiyalari
Fuqarolik jamiyati tashkiliy institutlari jamuljami uning tarkibiy tuzilishi – strukturasi deb talqin etiladi. Struktura jamiyatning ichki tuzilishi bo‘lib, u jamiyat elementlarining xilma-xilligi va o‘zaro ta’sirini aks ettiradi, rivojlanishning yaxlitligi va sur’atini ta’minlaydi.
Inson yuridik huquq va majburiyatlarda sirtdan ifodalangan o‘zining tabiiy extiyojlari va manfaatlari bilan jamiyatning intellektual energiyasi va irodasini o‘zida jamlagan tizim hosil qiluvchi negiz hisoblanadi. Odamlarning har xil jamoalari va birlashmalari hamda ular o‘rtasidagi barqaror aloqalar (munosabatlar) jamiyat tuzilishining tarkibiy qismlaridir.
Fuqarolik jamiyatining tuzilishi deganda ijtimoiy munosabatlar, fuqarolarning turli ixtiyoriy tashkilotlari, ularning uyushmalari, lobbistt va boshqa guruhlari, munitsipal kommunalar, xayriya jamg‘armalari, ijodiy, sport, matlubot jamiyatlari, ijtimoiy-siyosiy, diniy va boshqa tashkilotlari va uyushmalarining keng tarmog‘i tushuniladi. Ularning barchasi jamiyat hayotining barcha sohalaridagi har xil ijtimoiy manfaatlarni ifoda etadi. Shunday qilib, hozirgi zamon fuqarolik jamiyatining tarkibiy elementlari quyidagilardan iborat:
odamlarning ixtiyoriylik asosida tashkil topgan birlamchi jamoalari (oila, uyushma, birlashma, xo‘jalik korporatsiyalari, jamoat tashkilotlari, kasbiy, ijodiy, etnik, konfessional va boshqa uyushmalar);
jamiyatdagi nodavlat nosiyosiy munosabatlar: iqtisodiy,ijtimoiy, oilaviy, ma’naviy, diniy va boshqa munosabatlar majmui, odamlarning ishlab chiqarish sohasidagi va shaxsiy hayoti, ularning urf-odatlari, an’analari, axloqi;
davlat hokimiyatining to‘g‘ridan-to‘g‘ri aralashishidan qonunlar bilan muhofaza qilingan erkin shaxslar va ular tashkilotlarining o‘zini o‘zi namoyon etish sohasi.
Bulardan fuqarolik jamiyati asosiy elementlarining muayyan tahlili ham kelib chiqadi.
Birinchidan, fuqarolik jamiyatining iqtisodiy tashkiloti hozirgi zamon bozor munosabatlari tizimidir. Bozor iqtisodiy erkinlikning o‘ziga xos «komponenti» sifatida muntazam ravishda daromad olishga yo‘naltirilgan mustaqil tadbirkorlik faoliyatisiz rivojlanishi mumkin emas. M.SH. Sharifxo‘jayev ta’kidlab o‘tganidek, fuqarolik jamiyati iqtisodiy negizlarining to‘laqonli mazmunini bozor prinsiplari orqali ochib berish mumkin.
Fuqarolik jamiyatining ijtimoiy tashkiloti uning ikkinchi tarkibiy elementidir. Bozor sharoitlarida u ancha murakkab xususiyat kas etadi. Bu, avvalambor, alohida ijtimoiy guruhlar o‘rtasidagi tafovutlar-ni aks ettiradi. Fuqarolik jamiyati aholisining uch asosiy guruhini ajratish mumkin: yollanma xizmatchilar, tadbirkorlar va mehnatga layoqatsiz fuqarolar. Mazkur guruhlarning iqtisodiy manfaatlari va moddiy imkoniyatlarining muvozanatini saqlash ijtimoiy siyosatning muhim yo‘nalishidir.
Nihoyat, fuqarolik jamiyatining ijtimoiy-siyosiy tashkiloti uning uchinchi tarkibiy elementidir. Uni davlat — siyosiy tashkilot bilan, davlat boshqaruvi bilan tenglashtirish mumkin emas. Aksincha jamiyat fuqarolik jamiyati, huquqiy jamiyat sifatlariga ega bo‘lib, o‘zini o‘zi uyushtirish va tartibga solishning o‘z nodavlat ijtimoiy siyosiy mexanizmlarini ishlab chiqqan taqdirdagina fuqarolik jamiyati shaxsning haqiqiy erkinligini ta’minlash negizi sifatida real demokratizmga ega bo‘lishi mumkin. Bunga muvofiq ravishda fuqarolik jamiyatida siyosiy institutsio-nalizatsiya jarayoni sodir bo‘ladi, ya’ni jamiyat siyosiy partiyalar, ijtimoiy harakatlar, kasaba uyushmalari, xotin-qizlar, faxriylar, yoshlar tashkilotlari, ixtiyoriy jamiyatlar, jamg‘armalar, uyushmalar yordamida o‘zini o‘zi uyushtiradi. Siyosiy institutlar, mafkuralar va fikrlarning xilma-xilligi, ko‘p partiyaviylik prinsipi fuqarolik jamiyatidagi siyosiy institutsio-nalizatsiya jarayonining konstitutsiyaviy negizini tashkil etadi (O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 12-moddasi).
Ommaviy axborot vositalarining erkinligi va senzuraga yo‘l qo‘yilmasligi (O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 67-moddasi fuqarolik jamiyatida siyosiy institutlar, mafkuralar va fikrlarning xilma-xilligini ta’minlashning muxim shartidir. Ammo bu shaxs erkinligi va fuqaroning huquqiy holati tengligini anglatmaydi. Erkinlik, yuqorida qayd etib o‘tganimizdek, normativlik xossasiga ega. Bundan shaxs erkinlikning normativ talablariga bo‘ysunishga qodirligi natijasida erkinlikni qo‘lga kiritadi, degan ma’no kelib chiqadi. Boshqa tomondan, bu erkinlikning ruxsat etilgan chegaralarini belgilovchi ijtimoiy normalar shaxs erkinligi borligini tashqi shakli xisoblanishini bildiradi. Jamiyat va shaxsning o‘zi uchun muhim bo‘lgan sohalardagina erkinlik o‘lchovini davlatning o‘zi belgilaydi va me’yorga soladi. Shaxs erkinligini davlatning e’tirof etish mustahkamlashining asosiy yuridik vositasi esa Konstitutsiyadir.
Bunda huquq va erkinliklar, shu jumladan konstitutsiyaviy huquq va erkinliklar, bir tomondan, fuqarolik jamiyatining rivojlanish darajasi, uning iqtisodiy, ijtimoiy, ijtimoiy-siyosiy tashkilotning yetuklik darajasi bilan belgilansa, boshqa tomondan, shaxsning fuqaro huquqlari va erkinliklarining to‘liqligi, ularning kafolatlanganlik darajasi bilan belgilanadi. Shaxs va fuqaroning huquklari va erkinliklari bu nuqtai nazardan fuqarolik jamiyatining o‘zini o‘zi rivojlantirish va uyushtirish vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Bu o‘zaro aloqa davlat-huquqiy, yuridik miqyoslarda mustahkamlanadi, Konstitutsiya va boshqa qonunlarda faqat fuqaroning davlat oldida javobgarligi emas, balki davlatning fuqaro oldida mas’ul ekanligi ham belgilab qo‘yiladi.