I bob. Inflatsiya kelib chiqishi sabablarining nazariy asoslari

2-jadval. O‘zbekiston Respublikasida 2018-2021 yillarda inflyatsiyaning asosiy ko‘rsatkichlari (o‘tgan yilning mos davriga nisbatan narxlarning o'sishi, %da)
Noaniqlik va xatarlar. Jahon iqtisodiyotida koronavirus tarqalishi bilan bog‘liq bo‘lgan iqtisodiy muammolar O‘zbekiston iqtisodiyotiga ham muayyan darajada ta’sir ko‘rsatishi mumkin.
Bunda ta’sir ko‘lami jahon iqtisodiyotidagi xatarlarning davomiyligi bilan baholanadi.
Iste’mol savatchasida sezilarli ulushga ega bo‘lgan Xitoydan import qilinadigan ayrim tovarlar hajmining qisqarishi ichki bozorda narxlarga ma’lum bosimni yuzaga keltirishi mumkin.
Ichki narxlar darajasiga “koronavirus” ta’sirining bir martalik qisqa muddatli bo‘lishi kutilmoqda. Shu bilan birga, Xitoydan import qilinadigan tovarlar bo‘yicha qoplanmagan talab ichki ishlab chiqarishning kengayishi va boshqa davlatlardan yangi import yo‘nalishlarining yo‘lga qo‘yilishi orqali qoplanadi va natijada o‘rta muddatli istiqbolda narxlar barqarorlashadi.
Ichki bozorda go‘sht va go‘sht mahsulotlariga bo‘lgan talabning sezilarli oshishiga nisbatan taklif hajmining nomuvofiq o‘sishi narxlarga ma’lum darajada bosim yaratadi.
Yana bir bor ta’kidlash lozimki, transport infratuzilmasini, bozorlarda raqobatni rivojlantirish, iqtisodiyot tarmoqlarini uzluksiz gaz va elektr energiya bilan ta’minlash sohalarida zaruriy tarkibiy islohotlarni amalga oshirish inflyatsiya darajasi barqaror pasayishining asosiy omillaridan hisoblanadi.
Inflyatsiya prognozi. 2020 yilning yanvar-fevral oylarida inflyatsiyaning pasayib boruvchi tendensiyasi kreditlarning yuqori o‘sishni oldini olish va fiskal intizomning kuchaytirilishi orqali iqtisodiyotda inflyatsiya bosimini va inflyatsiyaga nomonetar omillar ta’sirini pasaytirish, xususan tartibga solinadigan energiya resurslari narxlarini erkinlashtirish jarayonini kelgusi yillarga qoldirmasdan amalga oshirish mumkinligini ko‘rsatdi.
Bunda, inflyatsiya darajasini prognoz doirasida ushlab turish quyidagilar omillar hisobiga ta’minlanadi:

• 
  umumiy fiscal balans taqchillik, O‘TTJ daromad va xarajatlari muvozanatlashuvini ta’minlagan holda, 2020 yilda tasdiqlangan parametrlarga (YaIMga nisbatan 2,7 foiz) to‘liq mos bo‘lishini ta’minlash;
  
• 
  banklar kredit portfelining mo‘tadil o‘sish sur’ati, ya’ni YaIMning nominal hajmi o‘sish sur’atidan oshmaydigan (25 foiz atrofida) darajada bo‘lishi hamda kelgusi davrda kredit bozorida segmentlashuv darajasining pasayishi bilan pul-kredit siyosatining joriy sharoitini saqlab qolish;
  
• 
  tashqi qarzning muvozanatli o‘sishi, xususan, xorijiy valyutadagi kreditlar o‘sishi va iqtisodiyotdagi qarz yukining muvozanatlashuvi hamda dollarizatsiya darajasining pasayishi.
  

Inflyatsiya ayniqsa o’tish bosqichida turgan iqtisodiyotga juda ogir ta`sir ko’rsatadi.Buning sababi bozor iqtisodiyoti yo’lida g’oyat muxim qadam bo’lgan narx-navoni erkinlashtirish, ya`ni narxlar ustidan davlat nazoratini bekor kilish bilan boglangan.Bunday narxlarni erkinlashtirishning kanday natijalarga olib kelishini oldindanoq aytib berish mumkin:xamisha takchil bo’lib kelgan tovarlarning narxlari oshib ketadi.
Chunki davlat ushbu tovarlarning narxlarini sun`iy ravishda past qilib belgilab kelgan va talab xamisha taklifdan oldinda yurgan yoki hukumat karorlari keltirib chikargan iktisodiy buzilishlar xamda samarasizlik tufayli shu xol vujudga keladi. Agar utish davriga kelganda odamlar kulida kup mikdorda pul to'planib qolgan bulsa (chunki ularni biron bir kimmatli narsaga sariflashning imkoni bulmagan), inflyatsiya yuki yana xam og'irroq bo'lishi mumkin.
Inflyatsiya va uning rivojlanishi alohida olingan mamlakatda ma`lum xususiyatlarga ega bo’lishi mumkin. Hozirgi davr inflyatsiyasi, o’tgan davr inflyatsiyasidan farqqiluvchi xususiyatlarga ega. Oldingi inflyatsiyalar vaqtinchalik bo’lib, ular odatda urush vaqtida harbiy xarajatlarni koplash uchun kogoz pullar chiqarilishi natijasida yuzaga kelgan. Biror daromad olmasdan turib, ya`ni ishlab chikarish va tovar oborot sur`atlarini oshirmasdan, yoki bu kursatkichlar kamayib ketgan holda davlat tomonidan buladigan xarajatlarni moliyalashtirishning asosiy yullaridan biri qog’oz pullarni muomalaga chiqarishdan iborat bo’lgan. Natijada muomalaga chikarilgan pullar, muomala uchun zarur bo’lgan oltin mikdoridan oshib ketgan va pulning real qiymati uning nominal qiymatidan tushib ketgan, ya`ni, xaqiqatda pul birligi o’zida kursatilganidan kam oltin mikdorni ifoda kila boshlagan.
Dunyoning turli mamlakatlarida hukumat tomonidan mavjud iqtisodiy-ijtimoiy shart-sharoitlaridan kelib chiqqan holda inflyatsiyaga qarshi turli antiinflyatsion siyosatni ishlab chiqaradilar va uni amalga oshiradilar. Davlat tomonidan antiinflyatsion siyosatni olib borishda turli chora-tadbirlar hisoblangan byudjet, ijtimoiy, soliq, baho, kredit-moliya, sanoat-investitsiya, tashqi iqtisodiy va emissiyani amalga oshiradilar.
Byudjet siyosati – bu davlatning asosiy iqtisodiy siyosati hisoblanadi va uning asosiy maqsadi mamlakatning aniq belgilangan muddat mobaynida ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning ustuvor yo`nalishlari belgilanadi va amalga oshiriladi
Byudjet siyosati yordamida soliqlar va yig`imlar asosida yig`ilgan davlat moliya resurslarini umummilliy vazifalarini bajarish uchun qayta taqsimlanishi amalga oshiriladi. Byudjet siyosatining asosiy tarkibiy qismi bo`lib ijtimoiy siyosathisoblanadi. Chunki mamlakatdagi ijtimoiy tadbirlarni moliyalashtirish asosan davlat byudjeti tomonidan amalga oshiriladi.
Soliq siyosati – bu davlatning iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy vazifalarini bajarishi uchun zarur moliya mablag`larini yig`ish uchun xo`jalik yurituvchi sub`ektlar va mamlakat aholisidan soliqlar, to`lovlar hamda majburiy ajratmalarni belgilash, ularni undirish yuzasidan qonun asosida belgilangan tizimdir.
Baho siyosati – bu mahsulotlar, xizmatlar va to`lovga qobiliyatli talab o`rtasidagi mutanosiblikga erishish hamda uni tartibga solib turish bilan bog`liq siyosatdir.
Kredit-moliya siyosati – bu Markaziy bank tomonidan qayta moliyalashtirish stavkasi, majburiy zahiralar me`yori va ochiq bozordagi operatsiyalar orqali mamlakat bank-kredit tizimini boshqarish hamda tartibga solib turishdan iborat.
Sanoat-investitsiya siyosati – bu yalpi ichki mahsulotning o`sishini ta`minlovchi mamlakat sanoat-texnologik qudratini rivojlantirishga qaratilgan siyosatdan iborat.
Tashqi iqtisodiy faoliyat siyosati – bu davlat tomonidan xorijiy mamlakatlar bo`lib tashqi iqtisodiy faoliyatni boj-tarif dastaklari yordamida tartibga solib turishdan iboratdir.
Emissiya siyosati – bu Markaziy bank tomonidan milliy iqtisodiyotning holatiga asosan muomalaga qog`oz pul chiqarish, ularning aylanishini tartibga solish va muomaladagi ortiqcha pullarni aylanmadan chiqarib turishdan iborat siyosatdir.
Dunyoning har bir mamlakatidan hukumat tomonidan antiinflyatsion siyosati mavjud inflyatsiyani tartibga solishga hamda uni o`sish sur`atlarini pasaytirishga qaratilgan bo`lishi lozim. Bunday siyosatni olib borishda asosan ikki shakllardan foydalaniladi:
1) Pul islohotlarini amalga oshirish;
2) Inflyatsion jarayonlarni davlat tomonidan tartibga solib turish.
Iqtisodiyoti bozor munosabatlariga o`tayotgan mamlakatlarda inflyatsiyaga qarshi kurashish va milliy pul tizimini mustaxkamlash uchunasosan quyidagi chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda:

• 
  milliy iqtisodiyotni sog`lomlashtirish, investitsiya faoliyatining tushib ketishini bartaraf etish va iqtisodiy rivojlanishning oqilona darajasini ta`minlash;
  
• 
  raqobatbardosh, yuqori texnologik ishlab chiqarishni tashkil etish va uni rivojlantirish maqsadida davlat strategiyasini ishlab chiqish hamda uni amalga oshirish;
  
• 
  xalq iste`mol tovarlarini ishlab chiqaruvchi korxonalarda ishlab chiqarish fondlarining tarkibini o`zgartirish va unda zamonaviy texnika hamda texnologiyalarni joriy etish;
  
• 
  tijorat banklarining investitsiya va kredit faoliyatini rag`batlantirish;
  
• 
  soliq tizimini takomillashtirish va ushbu yo`nalishda asosiy e`tiborni soliqlarning rag`batlantiruvchi funktsiyasiga qaratish;
  
• 
  davlat tomonidan kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni qo`llab-quvvatlash;
  
• 
  mamlakat ichida mahsulotlar, valyuta, kredit yer, ko`chmas mulk, mehnat va qimmatli qog`ozlarining yagona bozorini shakllantirish hamda uni rivojlantirish;
  

Bundan tashqari yana quyida O’zbekistondagi o’tgan 2 yildagi inflyatsiya darajalari quyida keltirilgan:

Tovar va xizmatlar	Iste’mol savatidagi ulushi		Inflatsiya-2019	Inflatsiya-2020		Inflatsiyaning o’sish darajasi	INI-2019		INI-2020
1.Oziq-ovqat tovarlari	30.38
Non	6.81		42	47		1.1	1.42		1.47
Go’sht	4.54		25	62		2.5	1.25		1.62
O’simlik yog’i	4.54		50	111		2.2	1.5
Meva-sabzavot	13.63		25	40		1.6	1.25		1.4
Shakar	1.36		20	25		1.3	1.2		1.25
Total			31	53		1.7	1.31		1.53
2.Nooziq-ovqat tovarlari	48.15
Kiyim-kechak	32		25	40		1.6	1.25		1.4
Poyabzal	10.9		43	20		-2.15	1.43		1.2
Dori-darmonlar	5.45		30	36		1.2	1.3		1.36
Total			30	35		1.16	1.3		1.35
3.Xizmatlar	20.89
Uy-joy	10.9		25	20		-1.25	1.25		1.2
J amoat transporti	4.54		33	50		1.5	1.33		1.5
Aloqa	5.45		20	33		1.65	1.2		1.33
Total			25	30		1.2	1.25		1.3

Ko’rib turganingizdek, iste’mol savatida nooziq-ovqat tovarlari eng ko’p o’rinni egallaydi. Inflyastiyaning eng yuqori ko’rsatkichi 2020-yil oziq-ovqat tovarlarida kuzatilgan(53%). Inflyastiyaning o’sish darajasida xam eng yuqori ko’rsatkich oziq-ovqat tovarlarida yetakchilik qiladi, ya’ni - 1.7%.
Dunyoning turli mamlakatlarida hukumat tomonidan mavjud iqtisodiy-ijtimoiy shart-sharoitlaridan kelib chiqqan holda inflyatsiyaga qarshi turli antiinflyatsion siyosatni ishlab chiqaradilar va uni amalga oshiradilar. Davlat tomonidan antiinflyatsion siyosatni olib borishda turli chora-tadbirlar hisoblangan byudjet, ijtimoiy, soliq, baho, kredit-moliya, sanoat-investitsiya, tashqi iqtisodiy va emissiyani amalga oshiradilar.
Chunki davlat ushbu tovarlarning narxlarini sun`iy ravishda past qilib belgilab kelgan va talab xamisha taklifdan oldinda yurgan yoki hukumat karorlari keltirib chikargan iktisodiy buzilishlar xamda samarasizlik tufayli shu xol vujudga keladi. Agar utish davriga kelganda odamlar kulida kup mikdorda pul to'planib qolgan bulsa (chunki ularni biron bir kimmatli narsaga sariflashning imkoni bulmagan), inflyatsiya yuki yana xam og'irroq bo'lishi mumkin.
Inflyatsiya va uning rivojlanishi alohida olingan mamlakatda ma`lum xususiyatlarga ega bo’lishi mumkin. Hozirgi davr inflyatsiyasi, o’tgan davr inflyatsiyasidan farqqiluvchi xususiyatlarga ega. Oldingi inflyatsiyalar vaqtinchalik bo’lib, ular odatda urush vaqtida harbiy xarajatlarni koplash uchun kogoz pullar chiqarilishi natijasida yuzaga kelgan. Kundalik turmush uchun kerak bo’ladigan narsalar quyidagilardir: oziq-ovqat tovarlari, nooziq-ovqat tovarlari, xizmatlar. Ularning so’nggi uch yildagi narxlar o’zgarish darajasi quyidagicha:

Tovar va xizmatlar	2019-yil,aprel narxlari	2020-yil,aprel narxlari	2021-yil,aprel narxlari	Q(oylik)	Total-2018	Total-2019	Total-2020
1.Oziq-ovqat tovarlari
Non	3000	4000	5000	30	90000	120000	150000
Go’sht	45000	60000	65000	0.7	31500	42000	45500
Yog’	15000	17000	20000	1.4	21000	23800	28000
Meva-sabzavot	5000	7000	8000	20	100000	140000	160000
Shakar	6500	9000	10000	1.25	8125	11250	12500
Umumiy xarajatlar					250625	337050	396000
2.Nooziq-ovqat tovarlari
Kiyim-kechak	125000	165000	180000	1	125000	165000	180000
Poyafzal	100000	150000	200000	1	100000	150000	200000
Dori-darmonlar	22000	30000	35000	2	44000	60000	70000
Umumiy xarajatlar					26900	375000	450000
3.Xizmatlar
Jamoat transporti	1500	2000	3000	18	27000	36000	54000
Umumiy xarajatlar					187000	266000	354000