I bob. Jahon sanoati va uning tarmoqlari

1.1.1-rasm Og’ir sanoat korxonalari
Oʻzbekistonda 20-asrning boshlariga qadar Ogʻir sanoat korxonalari boʻlmagan. 20-asrning 20-yillaridan boshlab dastlabki qishloq xoʻjaligi mashinasozligi, gidroenergetika, yoqilgʻi sanoati korxonalari qurildi. Ikkinchi jahon urushi yillarida Oʻzbekistonga 90 ta Ogʻir sanoat korxonasi koʻchirilib keltirildi. Ularning koʻpi mashinasozlik, asbobsozlik korxonalari edi. Urushdan keyingi yillarda koʻpgina yirik korxonalar qurilishi natijasida mashinasozlik tarmoklari koʻpaydi, sifati oʻzgardi. Shuningdek, samolyotsozlik, asbobsozlik, motorsozlik, elektroapparat, elektrodvigatel, ekskavator, kompressor zavodlari qurildi. Toshkent, Olmaliq, Chirchiq, Samarkand, Navoiy, Fargʻona, Yangiyoʻl, Namangan, Shoʻrsuv va boshqa joylar turli xil kimyoviy mahsulotlar ishlab chikaradigan kimyo industriyasi markaziga aylandi. Bekobod, Chirchiq, Toshkent shaharlari kora metallurgiya, Zarafshon, Olmaliq shaharlari esa rangli metallurgiya markazi hisoblanadi.
Oʻzbekiston sanoatida elektr energiyasi, gaz, neft, koʻmir, benzin, poʻlat, avtomobillar, traktorlar, paxta terish mashinalari, elektrodvigatellar, transformatorlar, akkumulyatorlar, kabellar, ekskavatorlar, koʻprikli koʻtargichlar, yigiruv mashinalari, samolyotlar, oltingugurt kislotasi, mineral oʻgʻitlar, sement, qurilish materiallari va boshqa ishlab chiqariladi. Mamlakat sanoatida tarmoqlarning tutgan oʻrni har xil. Mas, 1995-yilda sanoat maqsulotlarining tarmoqlar boʻyicha tarkibida yoqilgʻienergetika majmuasi 18,3%, metallurgiya 13,9%, kimyo va neft kimyosi sanoati 5,2%, mashinasozlik va metallni qayta ishlash 8,8%, qurilish materiallari sanoati 4,5%, sellyuloza-qogʻoz sanoati 1%ni tashkil qildi. Sanoat tarak,qiyotida yoqilgʻi-energetika majmuasining oʻrni alohida. Uning tarkibiga gaz, neft va neftni qayta ishlash, kumir va energetika kiradi. Oʻzbekiston jaxrndagi 10 ta yirik gaz ishlab chikaruvchi mamlakatlar jumlasiga kiradi. Respublikada qudratli gidro- va issiklik elektr st-yalari mavjud.
Metallurgiya majmuasi tarkibi maʼdan xom ashyosini, kora va rangli metallarni qazib chiqaruvchp, boyituvchi va qayta ishlab chiqaruvchi korxonalardan iborat. Oltin, kumush, mis, qoʻrgʻoshin, pyx, volfram, molibden, litiy, uran, alyuminiy xom ashyosi, nodir metallar va boshqa qator qazilma boyliklarning aniklangan zaxiralari koʻp. Kimyo va mashinasozlik majmualari sanoatning muhim sohalaridir. Yangi iqtisodiy sharoitda bu tarmoklarda chuqur strukturaviy qayta qurishlar amalga oshirildi, ular mamlakatning iqtisodiy mustaqilligini mustahkamlashga yoʻnaltirilgan.
2020-yilda Oʻzbekiston Ogʻir sanoat korxonalarida 419,6 ming t kora metallar prokati, 2,7 mln. t kumir, 7,2 mln. t neft (gaz kondensa-ti bilan birga), 59,7 mlrd. m3 tabiiy gaz, 49,6 mlrd. kVt-soat elektr energiya-si, 156 ta transformator, 31285 dona avtomobil, 954 dona traktor, 822 ming t mineral oʻgʻitlar, 9733 t qogʻoz, 3,9 mln. t sement ishlab chiqarildi. Jahondagi koʻpgina rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarda Ogʻir sanoatni rivojlantirishga katta eʼtibor berilgan. 1970-yillar oʻrtalarida butun dunyoda 6499 mlrd. kVt-soat elektr energiya-si, 2642mln. t neft, 1260 mlrd. m3 tabiiy gaz, 2505 mln. t koʻmir, 476 mln. t choʻyan, 652 mln. t poʻlat, 96,6 mln. t mineral oʻgʻitlar ishlab chiqarildi. Bu koʻrsatkichlar 20-asrning oxiriga qadar ham ortib bordi. Ogʻir sanoat rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyotida gʻoyat muhim ahamiyatga ega.
Og'ir sanoat Aynan ushbu sanoat yirik va og'ir mahsulotlar, jihozlar va uskunalarni o'z ichiga oladi, shuningdek, ko'plab jarayonlar tufayli yanada murakkabroq. U po'lat sanoati, kimyo sanoati va qazib olish sanoatida tasniflanadi. "Og'ir" atamasi "og'ir sanoat" tomonidan ishlab chiqarilgan buyumlar ilgari temir, ko'mir, neft, kemalar va boshqalar bo'lganligini anglatadi.
Og'ir sanoatning xususiyati shundaki, ular ko'pincha o'z mahsulotlarini oxirgi iste'molchiga emas, balki boshqa sanoat xaridorlariga sotadilar. Boshqacha qilib aytganda, ular odatda boshqa mahsulotlarni ishlab chiqarish uchun ishlatiladigan mahsulotlarni ishlab chiqaradilar va shu bilan ishlab chiqarish uchun juda ko'p mashina va uskunalarni talab qiladi.
Yuqorida aytib o'tilgan natijalar natijasida, iqtisodiyot tiklana boshlaganda, og'ir sanoat odatda yaxshilanish belgilarini birinchi bo'lib namoyon qiladi va talabning o'sishidan birinchi bo'lib foyda ko'radi. Bu ushbu sektorni iqtisodiy ko'rsatkichga ega bo'lishiga olib keladi.
Og'ir sanoat xususiyatlari
-Bu katta kapital qo'yilmalarni o'z ichiga oladi.
-Bu sarmoyalar va ish bilan ta'minlash nuqtai nazaridan tsiklikdir.
- Ular odatda juda murakkab jarayonlardir.
-Ular ishlab chiqarish zanjiriga ta'sir qiladi, chunki ular katta mahsulotdir.
-Ular atrof-muhitga katta ta'sir ko'rsatadi.
-Ular asosan mahsulotlarni yig'ishga e'tibor berishadi, oxirgi mahsulotlarni targ'ib qilish yoki sotish emas.
Og'ir sanoat evolyutsiyasi
Transport va qurilish sanoat davrida og'ir sanoatning aksariyat qismini egallab olgan. 19-asr o'rtalaridan 20-asrning 20-yillari boshigacha odatiy misollar qatoriga po'lat quyish, artilleriya ishlab chiqarish, lokomotiv, mashinasozlik va asbobsozlik va tog'-konning og'ir turlari kiradi.
19-asrning oxiridan 20-asrning o'rtalariga kelib kimyo sanoati va elektrotexnika sanoatining rivojlanishi ham og'ir sanoat, ham engil sanoat, shuningdek, avtomobilsozlik va aviatsiya sanoati bilan shug'ullangan. Zamonaviy kemasozlik og'ir sanoat sanaladi, chunki po'lat yog'och o'rnini bosadi.
Ikkinchi Jahon Urushidan keyin osmono'par binolar va yirik to'g'onlarni qurish kabi yirik tizimlar, og'ir raketalar va ulkan shamol turbinalarini ishlab chiqarish va joylashtirish kabi og'ir sanoat uchun xos bo'lgan.
21-asrda og'ir sanoat mashinalaridan foydalanish tobora o'sib bormoqda va sanoatning turli tarmoqlari o'sib bormoqda. Mijozlarga yo'naltirilgan raqamli texnologiyalarni joriy etish ushbu sohalarning rivojlanishida va rivojlanishida yordam berdi.
Og'ir sanoatda ko'plab sanoat jarayonlari mavjud:
Umumiy jarayonlar: muzlash, yuvish va o'ta kritik quritish.
Kimyoviy jarayonlar: eritish, dezinfektsiya va Xaber jarayonlarini o'z ichiga oladi.
Issiqlik jarayonlari: shu jumladan Flash Casting.
Jismoniy jarayonlar: zarb qilish, shtamplash, mehnatni reabilitatsiya qilish, o'liklarni kesish, barabanni aylantirib polishing va boshqa ko'plab usullarni o'z ichiga oladi.
Og'ir sanoat tomonidan ishlab chiqariladigan ayrim tovarlarga qayta ishlangan neft, tsement, avtomobil qismlari, kemalar, dengiz platformalari, foydali qazilmalarni qazib olish uchun asboblar, yo'ldoshlar, samolyotlar, temir yo'l uskunalari, kosmik kemalar, dorilar, o'g'itlar va boshqalar kiradi.
Og'ir sanoat mahsulotlari, avvalambor, turli xil fanlarning mahsulotidir, masalan, issiqlik energiyasi, yadro energiyasi va tabiiy energiyani o'z ichiga olgan energiya.
Neft, tog'-kon sanoati, kema qurilishi, po'lat, kimyo va mashinasozlik og'ir sanoat nima ekanligini misol qilib keltirish mumkin.

2.