I. Боб. “Корпоратив бошқарув ва рақобатни ривожлантириш”

 
5.2.Корпоратив хулқ-атвор кодекси 
Корпоратив хулқ-атвор кодексида директорлар Кегаши таркибига 
Мустақил Директор киритиш тавсия этилади. Кодексда жамият директорлар 
Кенгаши аъзосининг мажбуриятларни ижро этиш етти йиллик муддати 
тугагандан сўнгМустақил Директор мустақил сифатида кўриб чиқилиши 
мумкин эмаслиги белгилаб қўйилган
.
Корпоратив хулқ - атвор кодексида, шунингдек, директорлар кенгаши 
(ДК) таркибида директорлар кенгаши ваколатлари доирасига кирадиган энг 
муҳим масалаларни дастлабки кўриб чиқиш учун махсус қўмиталар ташкил 
қилиш тавсия этилади: 
1. Стратегик режалаштириш бўйича қўмита узоқ муддатли истиқболда 
жамият самарадорлигини оширишга хизмат қилади. 
2. Аудит бўйича қўмита (жамиятнинг молия - хўжалик фаолияти устидан 
ДК назоратини таъминлайди). 
3. Мукофотлаш ва кадрлар бўйича қўмита (жамиятни бошқаришга юқори 
малакали мутахассислар жалб қилишга ва уларнинг муваффақиятли ишлаши 
учун зарур чоралар яратишга хизмат қилади). 
4. Корпоратив низоларни тартибга солиш бўйича қўмита (АЖ 
иштирокида корпоратив низоларнинг олдини олиш ва самарали ҳал этишга 
хизмат қилади). 
5. Этика бўйича қўмита (жамиятнинг аҳлоқий меъёрларга риоя қилиши ва 
жамиятда ишонч асосидаги муносабатлар шакллантиришга хизмат қилади). 
ДК самарали ишлаши – компаниялар инвестицион жалб этувчанлигини 
ошириш, уларнинг акциядорлик қийматини ўстиришнинг муҳим омили, 
ДКнинг ўзи эса – корпоратив бошқарув сифатли тизимининг бош элементи 
ҳисобланади. 
Бошқарма ваколатлари қонунчиликда белгилаб берилмаган, бироқ 
қонунда бошқарма ваколатлари жамият низоми томонидан белгиланиши 
кўрсатилган. Корпоратив хулқ - атвор кодекси бошқарма ваколатлари 
доирасига қуйидагиларни киритишни тавсия этади: фаолиятнинг устувор 
йўналишлари ва молия - хўжалик режасини ишлаб чиқишни ташкил қилиш, 
жамиятнинг ижроия органлари ваколатларига киритилган ички ҳужжатларини 
тасдиқлаш. 
Қонунда жамиятнинг ижроия органлари мажбуриятлари йўқ, лекин унда 
бош директор ва бошқарма аъзоларининг ҳуқуқ ва мажбуриятлари жамият 
билан уларнинг ҳар бири тузган шартномага кўра белгиланиши кўрсатилган. 
Кодексда ижроия органлари ҳар ой директорлари Кенгаши олдида ўз фаолияти 
ҳақида ҳисобот бериши тавсия этилган. 
Компания Кодекслари нима учун керак? 
- корхонанинг эълон қилинган қадриятлари – мақсадлари ва вазифалари 
билан компания фаолиятини тартибга соладиган қоидалар орасида кўприк 
вазифасини бажаради; 
- ташкилотнинг мақсадлари ва тасаввурларига аниқлик киритади, қоидалар 

---

54 
билан концептуал боғланишни таъминлайди; 
- барча ходимлар учун муҳим қўлланма ва маданият институтини 
ривожлантиришда илҳомбахш кучдир; 
- ўрнатилган қадриятлар ва андозаларни тушунтиришда муҳим восита; 
- тадбиркорлик масъулиятини ошириш ва корпоратив раҳбариятни 
яхшилашда самарали восита. 
Кодекслар бир нечта турларга булинади: 
1. Қадриятларга асосланган Кодекслар; 
- компания ходими ёки вакилининг хулқ - атвори ва ҳаракатларини 
белгилаб берувчи маълум бир ахлоқий тамойилларни, ўзини тутиш ва фикрлаш 
усулини ўрнатади; 
- АҚШ, Канада, Европа, Япония ва Лотин Америкасида самарали 
қўлланиладиган, намуна сифатида танланган ягона кодекс. Канада ва Европада 
кенг тарқалган Кодекс тури. 
2.Интизом меъёрларига асосланган Кодекслар; 
- рухсат этилган ва этилмаган ҳолатларнинг мақсадли йўналтирилган 
таърифлари; 
- ходимнинг хулқ-атвори одатда ўзаро мувофиқ таърифларнинг марказида 
туради; 
- АҚШда кам қўлланилади. Дунёнинг бошқа ҳудудларида ҳам кам 
қизиқишади. 
3.Кодекс восита сифатида; 
- ходим томонидан компания хулқий тамойилларига қатьий риоя қилиши 
муваффақиятга эришишнинг гаровидир; 
- ходимлар хулқ-атвори ва бажарган ишларига қараб баҳо беришни ҳамда 
юқори маънавий андозалар акциядорлик капиталининг узоқ муддатли 
ўсишининг калити эканлигига акциядорларни ишонтиришни истайдиган 
маъмурият томонидан тез-тез ишлатиб турилади. 
Компанияларнинг барча ҳамкорлар олдидаги мажбуриятлари: 
- компания хулқий тамойилларини тасдиқлаш учун ташкилий тамойил 
сифатида компаниянинг турли ўзаро боғланган гуруҳлар билан муносабатлари 
бўйича муҳокамалардан фойдаланиш; 
- бир вақтлар бундай турдаги кодекслар Европада кенг тарқалган эди; 
эндиликда фақат 30% европа компаниялари кодекслари матнлари шундай 
характерга эга. Европадан ташқаридаги бир нечта компания воситачи усулидан 
фойдаланишади. 
Кодекс хулқ-атворга таъсири қуйидагича бўлади; 
- қоидаларнинг йўлга солиши – кутиладиган феъл-атворни тушунтирадиган 
хужжатлар; 
- кутиладиган ва мувофиқ ҳаракатларнинг меъёрлари; 
- кўзгу – агар феъл-атвор тўғри бўлса мувофиқлигини тасдиқлайди; 
- 
катталаштирадиган 
ойна 
– 
ходимларни 
айтилганларни 
ва 
бажарилганларни диққат билан текширишга рағбатлантиради; 
- ҳимоя – шубҳали ҳулқий вазиятларда ходимларга мадад беради; 
- компания ва ходимларга келтириладиган зарарнинг олдини олиш учун 

---

55 
хатардан ўз вақтида огоҳ этади; 
- ёнғинга қарши тезкор хабар – ходимларни қоидабузарликлар ҳақида 
ахборот беришини рағбатлантиради; 
- клуб – тўғри келмайдиган кодекснинг ишлатилиш оқибатларини 
кўрсатади. 
Бизнес ҳулқи корпоратив Кодекслари қуйидагиларда қўл келиши мумкин: 
- бизнес хулқи кодекслари бор бўлган, бизнес хулқи бўйича тренинглар 
ўтказилиб туриладиган ва ҳисобот бериш механизмлари ишлайдиган 
корхоналарда ходимлар: 
- камроқ даражада хизмат вазифаларига ҳилоф иш тутадилар; 
- андозалар ва қоидаларни бузишдан манфаатдор бўлмайдилар; 
- хизмат бурчининг бузилаётганлиги ҳақида раҳбариятга кўпроқ ахборот 
берадилар; 
- компанияда ишлашидан кўпроқ қониқадилар; 
- ўз меҳнатидан кўпроқ қониқадилар ; 
- рақобатчиларга нисбатан ўз компаниясига юқори баҳо беради.