I bob. Morfologik nutq. Uning janr va shakllari

Birinchi muammo sifatida, she’riy nutqning kishilarga nima uchun kerakligi, nega “normal” bo’lgan til yetishmasligi va nega har bir madaniyat rivojlanishida she’riyat mavjud bo’lishi qaraladi. Oddiy javoblar (masalan, she’rlar bilan gapirish chiroyli) mumkin, lekin ular oldimizda turgan muammoni yecha olmaydi, aslida esa uni ta’kidlab o’tadi. Oddiy bo’lsa ham barchasi “go’zallik”da

deb tan olsak hamki, baribir nima sababdan shunday “chiroyli” ekanligi noaniq bo’lib turadi.

Ikkinchi muammo shundan iboratki, tabiiy nutqning ifoda vositalarini haqiqiy morfologik nutqnikidan ajratib qo’yish qiyin masala. Morfologik nutq muammolari bo’yicha ancha obro’li mutaxassis V.P.Grigoryev, ensiklopedik maqolasida bu haqida to’xtalib o’tgan: “U yoki bu bosqichdagi ijodiy xarakter har qanday “tirik” nutqni ajratib ko’rsatadi, uning morfologik nutq bilan zid qo’yilishi morfologik asarlarda faqatgina tilning mazmundor qo’llanishi, chuqur funksiyasi planida yuzaga keladi. Morfologik nutq uchun uzluksiz ravishda qo’llanuvchi tilning estetik (poetik) funksiyasi xosdir. U muallif fikrining timsoli vazifalariga qaram va boshqa nutq ko’rinishlarida u to’satdan kamdan-kam holatlarda paydo bo’ladi. Bu shunday minimal matnlarda, masalan, morfologik nutqni farqlaydi, va ularga maqollar, tez aytishlar, topishmoq kabilar kiradi. Oddiy aloqada ularning tasvirlanadigan hodisalari, shunungdek, alohida aforizmlar obrazliligi, ba’zi-bir “qanotli so’zlar”, “bonmo” (o’tkir iboralar) va boshqa so’z o’yinlarini farqlaydi. Lekin, aniq qilib morfologik nutqni chegaralaydi va, masalan, gapga chechanlik notiqlik san’atida mavjud bo’lishi dargumon.” [26; 322-323-betlar]

Qisqacha qilib aytganda, muammo shundan iboratki, oddiy tilimizda morfologiklik elementlari ko’proq yoki kamroq tasadduf bilan yuzaga keladi va yo’naltirilgan xarakterni tashib yurmaydi. She’riy nutqda esa oddiy til yo’naltirilgan va doimiy shakliga o’zgaradi. Shunday bo’lsa ham deformatsiya usuli bir-biriga mos bo’lishi mumkin.

Uchinchi muammo - adabiyot foydalanadigan ko’plab usullarning ishlash mexanizmi unchalik tushunarli emas. Masalan, nima uchun bir necha bor takrorlangan so’z yoki ibora bir marta aytgandagidan ko’ra kuchliroq ta’sir qiladi? Nima uchun omadli metafora mantiqiy benuqson tezisdan ko’ra o’quvchining aql va yuragiga yetib boradi? Bundan tashqari, benuqson mantiqiy qurilishlar metafora ichki qonuniyatlari bilan bahslasha olmaydi. Metaforalar nazariyasi bo’yicha mashhur mutaxassis N.D.Arutyunova, shu munosabat bilan “Ivan Ivanovich Perepenko (N.V.Gogolning mashhur qissasi) ni “erkak g’oz” deb atashganda uning

dvoryanligini ko’rsatish uchun behudaga metrikaga asoslangan, bundan tashqari erkak g’ozni “metrik kitobda yozib bo’lmaydi, chunki erkak g’oz odam emas, balki qush” ekanligini zukkolik bilan payqaydi. [21; 8-bet] Nima uchun aniq metaforaga nisbatan bunday yordamga muhtoj xulosalar qilingan? Shu masalada katta hajmdagi adabiyot mavjud, lekin bu muammoning yechilishigacha hali ko’p vaqt bor.