I bob. Morfologik nutq. Uning janr va shakllari

2.1. Morfologik nutqning o’ziga xos xususiyatlari va u bilan bog’liq asosiy muammolar

Morfologik nutqning xususiyatlari borasidagi masala 1920-yillarda qizg’in tarzda muhokama qilinadi. So’z san’atida nutqning estetik funksiyasi ustunlik qilishi aytib o’tilgan. (R.O.Yakobson) Nutqning estetik funskiyasi esa iste’moldagi morfologik nutqdan ifodani maqsad qilishi bilan farqlanadi. (B.V.Tomashevskiy). she’riyat tili tadqiqoti sohasida formal maktab tomonidan qilingan xulasadan kelib chiqib: “She’riy ijodkorlik til belgisining mustaqil qiymatiga tayanishga harakat qiladi. Ifoda vositalari muloqot faoliyatiga harakat qilib, she’riy tilda, aksincha aktuallikga harakat qiladi. She’riyatning tashkillashtiruvchi vositasi sifatida aynan so’z ifodasiga qaratilgan intilish xizmat qiladi”. Shuningdek, san’atda (faqatgina unda) diqqatning (shoirda qanday bo’lsa, o’quvchida ham shunday) ma’no anglatadigan bo’lakka emas, balki belgining o’ziga qaratilishi haqida aytib o’tiladi. [29; 133, 136-betlar] Morfologik asarlarda nutq shakllarining katta ahamiyatini haqqoniy ravishda ta’kidlab o’tib, bu bilan formal maktab vakillari “she’riyat tili” va “muloqot tili”ni o’ta keskinlik bilan qarama-qarshi qo’yishadi.

S.Todorov 1970-yillarda yarim asr ilgari ishlab chiqilgan she’riyat tili konsepsiyasiga ko’p narsalar qo’shdi va sermazmun qildi. Olim diskurs tushunchasiga suyanadi. Bu - tildan keyingi, lekin fikrgacha bo’lgan qandaydir lingvistik umumiylik. Ilmiy, hayotiy-amaliy, rasmiy, adabiy-morfologik diskurslar farqlanadi. Todorov, birinchidan, har bir diskursda o’zining normalari, qonun-qoidalari, nutq hosil qiluvchi yo’nalishlari, fikr yuzaga keltirishdagi o’zining prinsiplari mavjudligini, va ikkinchidan, diskurslar qat’iy (o’tib bo’lmas) chegaralar bilan ajratilmagan va o’zgarishsiz bir-biriga ta’sir qilishini isbotlab beradi. Va, xulosasi shundan iborat bo’ladiki: morfologik hodisalardan tashqari barchasi uchun qonun mavjud emas, va faqat ular uchungina, “morfologiklik” xususiyati adabiyot chegaralarida ham namayon bo’ladi. Olimning fikricha, bir xildagi morfologik diskurs mavjud emas. Todorova konsepsiyasida formal maktabning “adabiyot va noadabiyot o’rtasidagi nomuvofiqlik diskurslar tipologiyasiga joy beradi” fikriga nisbatan qarashi o’zgacha, lekin ko’pgina fikrlarda bir-birga mos. Eng muhimiga kelsak: morfologik diskurs xususiyatini olim, nafaqat asarning nutqiy negizida, balki chuqur ma’noli predmet tarkibida qarab chiqadi. Adabiyotning mohiyati, Todorov yozishicha, morfologik uydirmani nazarda tutgan holda, shundan iboratki, u “haqqoniy ham bo’lmagan, mantiqiy nuqtai nazardan yolg’on ham bolmagan gapdan foydalanadi”. Va yana shuni ko’rsatib ham o’tadiki, so’z san’atiga “belgida solingan barcha simvolli imkoniyatlarning tartibi va dolzarbligiga intilish” o’ziga xos ahamiyat kasb etadi. [41; 367, 368, 363-betlar]

Shunday qilib, morfologik asarlarning nutqi, ifodalarning boshqa turlariga qaraganda anchagina qamrovli xarakterga ega. Eng muhimi, ehtiyoj tug’ilganda ifodalilikka va qat’iy tashkillashtirishga intiladi. O’zining eng yaxshi namunalarida u maksimal tarzda ma’no bilan boyitilgan bo’ladi, shu sabab ham qandaydir qayta bezalish, qayta qurilishga chiday olmaydi. Shu sababli, morfologik nutq qabul qiluvchi (o’quvchi) dan, nafaqat xabar predmetiga, balki uning shaxsiy shakllari, uning bo’yoqlari, rang-tuslariga ham jiddiy diqqat qaratish talab qilinadi. R.O.Yakobson yozishicha: “She’riyatda har qanday nutqiy element she’riy nutqning figurasiga aylanadi”. [48; 228-bet]

Ko’pgina morfologik asarlarda (asosan she’rlarda) so’z negizi boshqa turdagi ifodalardan tezda farqlanadi (imkon boricha Mandelshtam, Pasternak she’rlaridagi mazmunga boy kinoyalardan). Lekin so’z san’ati ijodlarida o’zgarishsiz (aniq bo’lmasa ham) ifodaviylik va nutqning tartibliligi mavjud bo’ladi; bu yerda asosiy planda uning estetik funksiyasi yuzaga chiqadi.

Morfologik adabiyotning tabiati va mohiyatini tushunish bilan bog’liq qiyinchiliklar bir qancha prinsipial muammolardan iborat.