I bob. Morfologik nutq. Uning janr va shakllari

1.3. Morfologik nutqning ifoda vositalari

Ma’lumki, so’z tilning asosiy birligi va uning morfologik vositasining sezilarli elementi sanaladi. Nutq ifodaliligi, avvalombor, so’z bilan bog’langan.

Morfologik nutq ifoda vositalariga troplar (obrazli, ko’chma ma’nodagi so’zlar) va stilistik figuralar (obrazli iboralar) kiradi.Troplarning qo’llanilishi morfologik nutqda yangi ma’noli yangi birikmalar yaratadi, fikrning yangi bo’yoqlari bilan nutqni boyitadi, ma’lum bir hodisaga so’zlovchi uchun kerak bo’lgan fikr bo’yog’ini, uning ma’nosini xabar qiladi, va uni hodisa baholashiga uzatib beradi.

Quyidagi troplarning ko’rinishini farqlaymiz: sodda (o’xshatish, epitet) va murakkab (metafora, metonimiya, sinekdoxa, allegoriya, kinoya, mubolag’a, litota, perifraz va boshqalar)

Morfologik matndagi so’z - bu alohida bir dunyo. Morfologik so’z - voqelik, atrofdagi dunyoning o’zgacha idrok etilishiga bo’lgan individual-mualliflik munosabatining ko’zgusidir. Morfologik matnda o’zining aniqliligi - metaforik, o’zining haqiqati esa morfologik ochilish; kontekst orqali yuzaga chiquvchi so’zning butun funksiyasi o’zgaradi: «Xohlardimki yagona bir so’zda / Men o’z g’am va a’lamlarimni to’kib tashlashni….» (G.Geyne). Morfologik matndagi metaforik fikrlar atrofdagi dunyoning

individual idrok etilishi bilan bog’langan. San’at - bu shaxsiyatga bo’lgan muallifning o’z fikrining ifodasidir. Metaforalardan bizni hayajonga soluvchi obraz yaratuvchi adabiy ma’no to’qiladi va morfologik asarning obrazi bizga hissiy ta’sir o’tkazadi. So’zlar qo’shimcha ma’nolar, stilistik bo’yoqlar oladi, morfologik adabiyotni o’qiy turib, atrofimizni o’rab oladigan o’zgacha dunyoni yaratadi. Nafaqat morfologik, balki og’zaki va so’zlashuv nutqida ham nutqning ishonarliroq, hissiyroq, obrazliroq bo’lishi uchun barcha ifoda vositalaridan hech o’ylamasdan foydalanamiz. Nutqimizning o’ziga xos ifodaliligini metaforalar beradi.

Metaforalar bir vaqtning o’zida jonlantirish, kinoya, perifraza, mubolag’a,

litota, meyozis, va boshqa obrazli so’z bo’lishi mumkin.

Metafora so’zi yunon tilidan “ko’chirish” ma’nosini anglatadi. Bunda nomning bir predmetdan boshqasiga ko’chirilishi nazarda tutiladi. Shunday ko’chirish amalga oshishi uchun, bu predmetlarda qandaydir o’xshashlik bo’lishi kerak, yani ular bir-biriga qaysidir qirrasi bilan o’xshashi va bir-biriga bog’langan bo’lishi kerak. Metafora - bu qandaydir belgilariga ko’ra ikki predmet yoki hodisaning o’xshashligi asosida ma’no ko’chishida ishlatiladigan so’z yoki ibora sanaladi. Bir predmetdan boshqasiga ma’no ko’chishi natijasida obraz yaratiladi. Metafora - she’riy, morfologik nutqning yorqin ifoda vositalaridan biri sanaladi. Lekin uning mavjud emasligi, bu morfologik asarda ifodalilik yo’qligini anglatmaydi.

So’z va so’z birikmalarining metaforik ma’nosi orqali yozuvchi dunyoga qarashlarini ko’rsatish bilan individuallik, o’zining shaxsiy assotsiativ fikrlash xarakteri, predmetlar takrorlanmasligini yuzaga chiqaradi. Metaforalar sodda va kengaygan bo’ladi. Yigirmanchi asr she’riyatida kengaygan metaforalardan foydalanish qaytadan tiklanadi, sodda metaforalar xarakteri esa shunga mos ravishda o’zgaradi.