I bob. Mustaqillik davrida sozandalik san’atining nazariy asoslari

О‘zbek xalq cholg‘ulari orkestri partiturasida guruhlarning joylashish tartibi quyidagicha;
1. Puflama cholg‘ular guruhi (kichik nay, nay, surnay, qо‘shnay)
2. Urma torli cholg‘ular guruhi (chang, qonun)
3. Mezrobli cholg‘ular guruhi (prima rubobi, qashqar rubobi, afg‘on
rubobi, dutor, dutor bas, dutor kontrabas)
4. Urma zarbli cholg‘ular guruhi (doyra, nog‘ora, qayroq, safoil, litavra,
kichik baraban, buben, uchburchak (treugolnik), va tarelka)
5. Kamonli cholg‘ular guruhi (g‘ijjak, g‘ijjak alt, g‘ijjak bas, g‘ijjak kontrabas)
Simfonik orkestr partiturasida guruhlarining joylashish tartibi quyidagicha;
1. Yog‘och-puflab chalinadigan cholg‘u cholg‘ular guruhi (kichik fleyta, fleyta,
goboy, anliya surnayi, klarnet B, klarnet A, Klarnet bas, fagot, kontrafagot)
2. Mis-puflab chalinadigan cholg‘u cholg‘ular guruhi (Valtorna F, Truba B?
Tenor trombon, tenor bastrombon, tuba)
3. Urib zarbli cholg‘u cholg‘ular guruhi (litavralar, ksilofon, qо‘ng‘iroq)
4. Torli-chertib chalinadigan va klavishli cholg‘u cholg‘ulari guruhi
(fortepiano, chelesta, arfa)
5. Kamoncha bilan chalinadigan cholg‘u cholg‘ular guruhi (skripka, alt,
violonchel, kontrabas)
Damli cholg‘ular orkestrini tashkil topishi va rivojlanishi harbiy tarix bilan
chambarchas bog‘liqdir. Damli cholg‘ular orkestridan, asosan harbiy maqsadlarda,
ya’ni harbiy marosimlarga aloqador musiqalar ijro etilganda va harbiy qism hamda
bо‘linmalarining jangovor harakatlarida foydalanilgan. Damli cholg‘ular orkestri
boshqa orkestr jamoalaridan ijro uslubi va boshqa kо‘p jihailari bilan farq qiladi.
Damli cholg‘ular orkestr partiturasida guruhlarining joylashish tartibi
quyidagicha. Damli cholg‘ular tarkibi tо‘rt guruhdan iborat.
1. Yog‘ochli damlilar (kichik fleyta, fleyta, goboy, ingliz burg‘usi (alt goboy)
kichik klarnet, klarnetlar, bas klarnet fagotlar)
2. Xarakterli misli cholg‘ular (valtornalar, trubalar, trombonlar)
3. Zarbli cholg‘ular (ma’lum balandlikka ega bо‘lgan: litavralar, ksilofon,
qо‘ng‘iroqchalar (kolokolchik) vibrafon va b. Ma’lum balandlikka ega
bо‘lmagan: uchburchak (treugolnik), buben, kichik baraban, katta baraban,
tarelkalar va b.)
4. Asosiy misli cholg‘ular (kornetlar, altlar, tenorlar, bariton, baslar)

Xulosa

Xulosa qilib aytganda o‘zbek xalq cholg‘ulari tarkibidagi aksariyat cholg‘ular boshqa xalqlarda ham ancha keng tarqalgan bо‘lib, ular xuddi shunday kо‘rinishda yoki bir oz о‘zgargan kо‘rinishda, shunday nomda yoki boshqacha nomlanishda uchraydi. Cholg‘ular tarixiga oid mavzu о‘zlashtirilayotganda shunday cholg‘ular haqida ham tо‘liqroqm a’lumotlar berilishi foydadan holi bо‘lmaydi. Har bir cholg‘u alohida о‘rganilayotgan paytda esa uning sozlanishi yoki diapazoni qaysidir boshqa cholg‘u ga о‘xshashlik tomonlariga bog‘lanib о‘rganilishi talabalar uchun yengillik tug‘diradi. Misol tariqasida kontrabas dutor torlarining sozlanishi prima rubobi torlarining sozlanishiga teskari ekanligi, ya’ni - rubob prima torlari sol, re, lya, mi,

tovushlariga sozlansa, kontrabas dutor torlari - mi, lya, re, sol tovushlariga
sozlanadi. Bunday о‘xshashliklarni topa bilish va undan unumli foydalanish
talabalar xotirasida uzoq vaqt saqlanib qoladigan mashg‘ulotlarni tashkil etish
imkoniyatini yaratadi. Diapazonlar о‘zlashtirilayotgan davrda ham shunga
о‘xshash jihatlardan unumli foydalanish tavsiya etiladi. Aytaklik, mezrobli
cholg‘ular guruhiga kiruvchi cholg‘ularning dastasi 2 oktavalik va bir yarim
oktavalik ekanligi mutaxassislar uchun yangilik emas. Prima rubobi, qashqar
rubobi, alt dutori va bas dutorlarning dastasi 2 oktavalik hisoblanadi, chunki bu
cholg‘ulardagi ochiq tor sadosi bilan eng oxirgi parda bosilganda hosil bо‘ladigan
tovush sadosi о‘rtasida 2 oktava farq bor. Misol uchun, rubob primaning birinchi
ochiq tori ikkinchi oktava mi tovushiga sozlangan bо‘lsa, shu tordagi eng oxirgi
tovush ham mi tovushini, lekin 4- oktava mi tovushini beradi. Shunday qilib, biz
yuqorida sanab о‘tgan cholg‘ularning sozlanishini yodlab olgan talaba uning
diapazonini aniqlashda birinchi torning sozlanishidan 2 oktava yuqoridagi tovushni
topishi juda oson kechadi. Afg‘on rubobi, kontrabas dutorlarning dastasi bir yarim
oktavalik xisoblanadi.
Nazariy ma’lumotlar imkoniyat darajasida kо‘rgazmali vositalar, amaliy
topshiriqlar bilan mustahkamlanishiga erishish zarur. Cholg‘ular alohida
о‘zlashtirilayotganda shu cholg‘uda ta’lim olayotgan talabalar bilan suhbat,
muloqot shaklida mashg‘ulotlarni tashkil etish ham yaxshi samara beradi.
Cholg‘ushunoslikni о‘zlashtirish jarayonida о‘zbek milliy musiqiy
cholg‘ulari turlari, ular xaqidagi tarixiy ma’lumotlar, har bir musiqiy cholg‘uning
sozlanishi, diapazoni, ijro imkoniyatlari va xususiyatlari, shuningdek cholg‘u
jamoalarida foydalanish о‘rni, qaysi cholg‘ular bilan qо‘shilib ijro etilganda yaxshi
sadolanishi kabi ma’lumotlarni olishi rejalashtiriladi.