I-bob. O’rta osiyoda davlat muassasalari va ularning davlat boshqaruvidagi o’rni

Dastorband (fors, dastor – salla va band – bog’lamoq) – podshoh yoki
xonning sallasini o’rab qo’yadigan xizmatkor. Bu xildagi lavozim Buxoro
xonligida bo’lganligi XVIII asr manbalarida qayd etilgan. Dastorban oliy
hukmdorning yaqin va ishonchli a’yonlaridan hisoblangan.
Devonbegi –Buxoro
xonligida moliya va xo’jalik ishlarini olib boruvchi mansabdor.
Devoni
arabxona - Buxoro xonligida mamlakat hududida yashaydigan arablar ishlari
bilan shug’ullanuvchi devon. Arablar Buxoro xonligida aloxida imtiyozlarga
ega bo’lganlar. Ularning bajarilishi bo’yicha ishlarni shu devon boshqargan.
Devoni vazir (kalon) Buxoro xonligida davlat daftar yozuvlarini nazorat
qiluvchi va boshqa devonlar ishini boshqaruvchi devon. Viloyatlar, xiroj, tanho,
mulk yerlaridan tushumlar daftari shu devoni vazirda saqlangan.
Dorug’a,
daruxachi, dorug’achi (mo’g’ulcha — nazoratchi, shahar boshlig’i) - Buxoro
xonligida shaharning harbiy komendanti
26.
Inoq – qadimgi turkiy runiy bitiklarida “ishonch” ma’nosida qayd etilga.
Buxoro xonligida hukmdorning ishonchli kishisi, mansabdor. Xonlikda ulug’ inoq
va kichik inoq bo’lgan. Ulug’ inoq darajasiga ko’ra, ko’kaltosh va ulug’ qushbegi
(qushbegi kalon)dan so’ng turgan. Ulug’ inoq asosan, hukmdor farmonlarini kichik
mansabdagi amaldorlarga etkazish va amir qabuliga muyassar bo’lganlarni kiritish
bilan shug’ullangan. Kichik inoq ham xonning ishonchli kishisi bo’lib, ba’zan
saroydan otga mingan holda chiqish huquqiga ega bo’lgan. O’z lavozimiga ko’ra,
ulug’ mehtar, devoni sarkor va dasturxonchidan yuqori turgan. Kichik inoqqa
hukmdorning muhrlari solingan qutichani ehtiyot qilish topshirilgan. Kichik inoq,
shuningdek, amir nomiga tushgan ariza va shikoyatlarni qabul qilgan; elchilarni
qabul qilish paytida ular keltirgan xatlarni ochib, amirning shaxsiy kotibi
(munshiy)ga taqdim etgan
27
.