I bob. O'Zbekistonda valyuta siyosatining keng miqyosda erkinlashtirish

jadval
O’zbekiston Respublikasida mavjud valyuta ayirboshlash kurslari o’rtasidagi nisbat va uning o’zgarishi

Yillar, oylar	1 AQSH dollarining sumdagi o’rtacha kursi				Kurslar o’rtasidagi nisbat, marta
	rasmiy		parallel bozor
	yillik o’rtacha		yillik o’rtacha		yillik o’rtacha
1994y.	10,15		23,94		2,36
1995y.	29,86		40,2		1,35
1996y.	40,35		61,6		1,53
1997y.	66,36		146,3		2,21
1998y.	94,50		271,1		2,30
1999y.	124,51		513,2		4,12
2000y.	237,24		769,82		3,24
2001y.	423,96		1069,73		2,52
2002y.	oylik	choraklik	oylik	choraklik	oylik	choraklik
Yanvar	689,40	692,39	1521,90	1477,69	2,21	2,13
Fevral	693,55		1492,14		2,15
Mart	694,23		1419,03		2,04
Aprel	701,38	720,22	1433,33	1325,65	2,04	1,84
May	718,87		1381,61		1,92
Iyun	740,41		1162,00		1,57
Iyul	756,11	111,92	1197,10	1177,77	1,58	1,53
Avgust	767,39		1219,10		1,59
Sentyabr	792,27		1117,10		1,41
Oktyabr	847,34		1159,03		1,37
10 oylik o’rtacha	740,10			1310,23	1,77

Shuningdek, korxonalar tomonidan investitsiya loyihalarini amalga oshirish bilan bog’liq zamonaviy chet el texnologiyalari, asbob-uskunalar, butlovchi qismlar va extiyot qismlarni sotib olish ham shunga kiradi.

• 
  Vakolatli banklar tomonidan o’rnatiladigan ayirboshlash kursi. Ushbu kurs bo’yicha birjadan tashqari valyuta bozorida bush valyuta resurslarining sotuvi amalga oshiriladi. Markaziy bank litsenziyalari egalari bo’lgan - korxonalar va ayirboshlash shoxobchalari orqali jismoniy shaxslarga chet el valyutasi sotuvi ham ushbu kurs bo’yicha amalga oshiriladi.
  
• 
  Parallel bozordagi - nazorat qilinmaydigan bozorda jismoniy shaxslar tomonidan valyuta-ayirboshlash operatsiyalari amalga oshirilganda qo’llaniladigan norasmiy kurs.
  

Valyuta kurslari o’rtasidagi farq katta bo’lsa, ko’p xilli valyuta kurslari tartiboti (rasmiy, tijorat, parallel) valyuta daromadlarini notekis tarzda qayta taqsimlanishiga olib keladi (ayni paytda respublikada amalda yuqoridagi kurslarning uchtasi mavjud). Yuqorida keltirilgan 3-jadval ma'lumotlarida O’zbekistondagi rasmiy valyuta kursi bilan parallel bozor kursi farqi aks etirilgan.
Ushbu muammoning bir qator masalalar bilan bog’liqligi va uni hal etishning murakkabligi shu bilan ifodalanadiki, unga ko’ra rasmiy kursni devalvatsiya qilish asosida ko’p xilli valyuta kurslarini tugatish texnikaviy qayta qurish va qayta tashkil etish vaqtida asbob-uskuna, butlovchi qismlar va xom-ashyo importiga qattiq bog’lanib qolgan korxonalarning moliyaviy ahvolini qiyinlashtirib kuyishi mumkin. Ushbu xol sanoatlashish va qisqa hamda uzoq muddatli istiqbolda kutilayotgan iqtisodiy o’sish sur’atlarini susaytirib kuyishi mumkin. Ayirboshlash siyosatining tutgan o’rni shuningdek, bozor tizimlari va moliyaviy bozorlaming rivojlanganligiga bog’liqdir. Agarda, moliyaviy bozorlar yaxshi rivojlanmagan bo’lsa, ushbu holda chet el valyutasi bozorlari ham kutilgan darajada samarali faoliyat ko’rsata olmaydi va yirik dilerlarning manipulyatsiyalarga ta'sirchan bo’ladi. Natijada, Markaziy bank interventsiya siyosatini amalga oshirishga majbur bo’ladi va oxir-oqibatda oltin-valyuta zahiralari kamayishi xavfi tug`iladi. Ushbu shart-sharoitlarda tartibga solina-digan ayirboshlash kursi doirasidagi makrosiyosat yuritish, valyuta bozorini erkinlashtirishga doir qo’shimcha chora-tadbirlarni ko’rish maqsadga muvofiqdir. Ayni paytda, valyuta kursining birxillashtirilishi muhim ahamiyat kasb etadi. Milliy valyuta konvertirlanishini joriy etish va mamlakat eksport saloxiyatini oshirish nuqtai-nazaridan ushbu vazifa muhim ahamiyatga egadir.
Xalqaro valyuta fondi haqidagi Kelishuvining VIII moddasi ushbu tashkilot azolariga quyidagi talablarni qo’yadi:

• 
  XVFga a'zo birorta mamlakat, Fondning tasdig’isiz, xalqaro joriy operatsiyalarni amalga oshirish bo’yicha to’lovlarga cheklov o`rnatmaydi;
  
• 
  har qanday a'zo-mamlakat valyutasini ishlatish bilan amalga oshiriladigan valyuta shartnomalari, mamlakat valyuta operatsiyalari qoidalariga zid bo’lsa, mazkur Kelishuvga ko’ra, XVFga a'zo-mamlakatlarining hech biri hududida bunday operatsiyalarni amalga oshirish ta'minlanmaydi;
  
• 
  XVFga a'zo birorta mamlakat va uning fiskal agentlari hech qanaqa
  diskriminatsion valyuta kelishuvlarida ishtirok etmaydi hamda turli xil almashuv kurslari amaliyotini qo’llashga ruxsat bermaydi;
  
• 
  fond XVFga a'zo-mamlakatdan o’z ishini yuritishda zarur bo’lgan
  axborotlarni talab qilishi mumkin. Jumladan, mamlakat haqida quyidagi minimum pozitsiyalar bo’yicha ma'lumotlarni:
  

o mamlakat va xorijdagi rasmiy avuarlar (oltin va xorijiy valyutadagi);
o oltinni qazib olish, olinadigan va yo`naltiriladigan mamlakatlar bo’yicha eksport va importi;
o olinadigan va yo’naltiriladigan mamlakatlar bo’yicha eksport va import umumiy hajmi;
o tashqi to’lov balansi va boshqalar.

• 
  XVFga a'zo-mamlakatlar ishtirokida o’zaro manfaatdor tuzatishlar kiritish maqsadida konsultatsiya qilish orqali, XVFga a'zo-mamlakat alohida olingan, yoki vaqtincha yuzaga kelgan ayrim holatlarda, valyuta operatsiyalarini amalga oshirish bo’yicha cheklovlarni kiritish yoki saqlash vakolatini kulga kiritishi mumkin;
  
• 
  har bir a'zo-mamlakat Fond va boshqa a'zo-mamlakatlar bilan,
  mazkur mamlakatning zahira aktivlari nisbatan siyosati, xalqaro holatini, xalqaro nazoratini amalga oshirishni takomillashtirish vazifalariga zid kelmasligini ta'minlash bo’yicha majburiyat oladi;
  

Joriy to’lovlar bo’yicha konvertirlash majburiyatini olgan mamlakat, kapital o’tkazmalaridan farqlanuvchi quyidagi maqsadlarda o’tkaziladigan to’lovlar bo’yicha ta’qiqlarni o’rnatish huquqiga ega emas (fond tasdig’isiz):

• 
  tashqi savdoni amalga oshirish bo’yicha barcha to’lovlar, boshqa joriy
  faoliyat, shu jumladan, xizmatlar, shuningdek, qisqa muddatli bank mexanizmlari bilan bog’liq odatiy ishlar;
  
• 
  ssudalar bo’yicha foiz ko’rinishidagi to’lovlar va boshqa investitsiyalardan sof daromadlar ko’rinishidagi to’lovlar;
  
• 
  ssudalarni qaytarish hisobvaragi bo’yicha me'yoriy summalar, yoki to’g’ri investitsiyalarning amortizatsiya hisobvaragiga to’lovlar;
  
• 
  xorijdan oilaning joriy xarajatlari uchun me'yoriy xususiy o’tkazmalar summasi.
  

Manfaatdor a'zo-mamlakatlar bilan o’tkaziladigan konsultattsiyalardan so’ng, Fond ma'him operatsiyalarni joriy operatsiyalarga, yoki kapital bilan bog’liq operatsiyalarga tegishliligini o’rnatadi.
XVFga a'zo-mamlakatlar VIII modda bo’yicha majburiyatlarni olmasdan oldin, XIV modda bo’yicha imkoniyatdan foydalanishlari mumkin. Unga muvofiq, mamlakat Fondga a'zo bo’lib kirgunga kadar, o’zgaruvchan holatga muvofiq ravishda xalqaro joriy operatsiyalar bo’yicha, mablag’lami o’tkazish va to’lash bo’yicha cheklovlarni saqlab qolishlari mumkin. Bunday holatlarda, mamlakat valyuta tartibini yomonlashtirmaslik va qo’shimcha valyuta cheklovlarini joriy kilmaslik majburiyatini oladi.
Markaziy bankning valyuta siyosati pul-kredit siyosatining asosiy klassik instrumentlaridan biri hisoblanadi. Jahon banklari amaliyotidan shu narsa ma'lumki, Markaziy bankning valyuta siyosati, asosan, quyidagi: hisob stavkasini o’zgartirish, valyuta interventsiyasi, devalvatsiya, revalvatsiya, valyuta zahiralarini diversifikatsiya qilish shakllarida namoyon bo’ladi.
Har bir davlat, o’z iqtisodiy sharoitlaridan, xalqaro iqtisodiy munosabatlarining «ochiklik» darajasidan kelib chiqib valyuta interventsiyasini, o’z vazifalariga moslab amalga oshiradi.
Eng qisqa muddatli sharoitda, Markaziy banklar har kungi valyutaviy tebranishlarning oldini olish maqsadini bozorning texnik ko’rsatkichlari holatiga yo’naltirilgan holatda amalga oshiradilar (masalan, sotuvchi va xaridor kurslari o’rtasidagi farq).
Qisqa muddatli istiqbolda hukumat, ko’pincha «shamolga tayanch» (lean against the vvind) taktikasini qo’llaydi, bu taktika chegaralangan boshqaruvchilik qarama-qarshiligida namoyon bo’ladi. Masalan, shu narsa aniq belgilangan bo’lishi mumkin: kursni biror ma'lum soat va kun davomida uzrapishi qarama-kapshi operatsiya o’tkazishni talab qiladi. Ba'zan, hukumat interventsiya yordamida muhim iqtisodiy masalani hal qilishda yoki saylov oldi tadbirlarida yutib chiqishda foydalanadi.
Valyutaviy qarama-qarshilik (nomutanosiblik)ning kuchayishi, valyuta kursini interventsiya yordamida tartibga solishning samarasiz o’rinishlari va shu kabi holatlar, xatto rivojlangan mamlakatlar, masalan, Janubiy-Sharqiy Osiyo mamlakatlarida bo’lib o’tgan moliyaviy inqirozlar - bu davlatlar tomonidan XVFini qayta qurish bo’yicha yangi takliflar kiritishga sabab bo’lmoqda. Ko’pgina davlatlar (asosan rivojlanayotgan mamlakatlar) valyuta-moliya masalalari bo’yicha yuqori darajadagi konferentsiya o’tkazishni talab qilmoqdalar. XVFga doimiy ravishda hamma tomonlarning kizikishlarini e'tiborga olgan holda uning mexanizmlarini o’zgartirish haqidagi takliflar kiritilmoqda. Masalan, kiritilayotgan takliflardan biri yetakchi valyuta kurslarini o’rtacha tortilgan indeksi tebranishlari chegarasini o’rnatishdir.
Valyuta sohasidagi hamkorlik bo’yicha katta voqea sifatida yil Parijdagi «Luvr kelishuvi»ni ko’rsatish mumkin. Etakchi rivojlangan mamlakatlar valyuta barqarorligiga erishish va birinchi galda AQSH dollari bilan bog’liq muammoni hal etish masalasiga qattiq kirishganliklarini bildilar. Umuman olganda, 1987 yil valyuta interventsiyasini o’tkazish darajasi bo’yicha rekord ko’rsatkichni namoyon qilgan yil bo’ldi. Bu interventsiyalar G’arbning yirik Markaziy banklarining kelishuvi asosida va alohida yakka o’zlari o’tkazgan interventsiyalardan iborat edi. Bu vaqtda, endi gap AQSH dollari kursini ushlash haqida ketmoqda edi, sababli, amerika valyutasi faol sotib olinmoqda edi. Buning natijasi sifatida 1986 yilning avgust oyidan 1987 yilning avgustigacha Germaniya, Yaponiya va Buyuk Britaniya oltin - valyuta zahiralarining 63 mlrd. AQSH dollariga o’sganini ko’rsatish mumkin (75 foiz - o’sish). Bu vaziyat kuzga kurinadigan yutuq va foyda olib kelmadi, 1987 yilning ko’zida ruy bergan birja inqirozi esa, markaziy banklarning hamma o’rinishlarini yo’qqa chiqardi.