I bob. Sho’r tuproqlar klassifikatsiyasi

II BOB. SHO’RTOB VA SHO’RTOBLANGAN TUPROQLAR, KLASIFIKATSIYASI, TARQALISH HAMDA MELIROTSIYALASH USULLARI. QURITISH MELIROTSIYASI.
2.1 Sho'rlangan tuproqlarda o'sadigan o'simliklar klassifikatsiyasi
Shoʻrtob va shoʻrtobli tuproqlar deb, singdiruvchi kompleksida juda koʻp miqdorda natriy boʻlgan tuproqlarga aytiladi. (Tuproqdagi singigan barcha kationlar yigʻindisi (Ca, Mg, Na, K, H2, NH4) singish sigʻimi deyiladi va 100 g tuproqdagi milliekvivalentlarda ifodalanadi). Shoʻrtob va shoʻrtobli tuproqlar asosan yer yuzining namgarchilik yetarli miqdorda boʻladigan yaʼni kashtan, qoʻngʻir, oʻrmon-choʻl va qora tuproqli mintaqalarda keng tarqalgan. Oʻzbekiston sharoitida shoʻrtob va shoʻrtobli tuproqlar juda kam uchraydi. Lekin ular kuchli minerallashgan sizot suvlari yaqin yerlarda uchrab turadi. I.P.Antipov-Karataevning klassifikatsiyasi boʻyicha shoʻrtob va shoʻrtobli tuproqlar quyidagi guruhlarga boʻlinadi. Shoʻrtobsiz – 5% dan kam (tuproqdagi singigan natriyning singigan katoinlar milligram — ekvivalentlar yigʻindisiga nisbatan % hisobidagi miqdori. Sal shoʻrtobli — 5-10% ; Shoʻrtobli — 10-20% ; Shoʻrtob — >20%. Shoʻrtobli tuproqlarning tarkibida 5-20% natriy boʻlganda ularning fizik-ximik xossalari yomonlashadi, shoʻrtobl tuproqlarning fizik-ximik xossalari mutlaq yomon boʻlib bunda hech qanday ekin o‘smaydi.
Shoʻrtoblar asosan dasht va oʻrmon-dasht zonalarida tarqalgan, kam unumli yoki mutlaqo unumsiz oʻziga hos tuproqlardir. Bular alohida landshaftlarni egallab, singdirish kompleksida almashinuvchi natriy ioni saqlangani uchun oʻta ishqoriy reaksiyaga egadir. Bir-biridan keskin farq qiluvchi uch xil xususiyatli genetik qatlam bu tuproqlar uchun xosdir. Bular quyidagilar: 1. Elyuvial “A” qatlami, shoʻrdan yuvilgan, chirindili ishqoriy degradatsiyaga uchragan (solod tuprogʻiga oʻtish jarayoni), yaproqsimon strukturali va yengillashgan mexanik tarkibli. Bu qatlamning qalinligiga 5 -15-20 sm gacha; 2. Illyuvial “B” qatlami, qalinligi 5-15-20 sm gacha, ustunsimon, prizmasimon strukturali zich konsistentsiyali, ishqoriy reaksiyaga ega suvli soʻrim bilan aniqlanadigan umumiy ishqorlikning miqdori 0,1% atrofida, pH-9 atrofida almashinuvchi natriy ioni singdirish sigʻimining 20-25% dan koʻprogʻini tashkil qiladi;
3. Karbonat, sulfat 18 xlorid tuzlarining kristallari na choʻkmalari koʻp boʻlgan tuproq hosil boʻlish jarayoni taʼsirida unchalik oʻzgarmagan, tuproq hosil qiluvchi ona jinsidir. Bu qatlam tuzlarga juda boy. Shoʻrtob tuproqlar ham gidrogeologik rejimga qarab, ikkiga boʻlinadi: 1. Oʻtloqi shoʻrxoklashgan shoʻrtoblar. Sizot suvi 3-5-8 m chuqurlikda. 2. Sizot suvlarining chuqurligi 20-30 m va undan ortiq boʻlsa, dasht shoʻrtobi deb ataymiz.
Shoʻrtoblashgan dasht va choʻl tuproqlari Dasht zonasining janubiy qismlarida qora, kashtan va qoʻngʻir tuproqlari, shuningdek, choʻl zonasining surtus-qoʻngʻir tuproqlari orasida shoʻrxok tuproqlari bilan bir qatorda shoʻrtoblangan tuproqlar ham tarqalgan (Abdullaev S.A., Namozov X.Q, 2011). Bu tuproqlarda yogʻingarchilik yetarli boʻlgan yillarda gʻalla ekib, yuqori hamda aʼlo sifatli hosil olish mumkin. Lekin namgarchilik tanqis boʻlgan yillari esa hosil va uning sifati juda yomonlashib, hatto hosil mutlaqo boʻlmasligi ham mumkin. Umuman shoʻrtob na shoʻrtoblashgan tuproqlarni oʻzlashtirishda asosan uni muhitini fiziologik nordon tomonga oʻzlashtirish uchun nordon oʻgʻitlar, goʻng, oʻsimliklarning ildiz qoldiqlari, oltingugurt, gips koʻplab ishlatiladi. Bulardan tashqari chuqur qilib agʻdarib haydalgan yer oftobda yaxshilab toblanib quritilishi, qishda esa muzlatilishi ham yaxshi natija beradi. Taqir tuproqlari. Choʻl zonasining shoʻri yuvila boshlagan oʻziga xos, alohida landshaftlarining unumsiz, tashqi koʻrinishida “kaftdek” tekis, tuproq sirti bir xildagi poligonal yoriqli gʻovak qatqaloq bilan qoplangan oliy oʻsimliklarsiz yalangʻoch, lekin lishaynik va suv oʻtlarining nishonlari boʻlgan tuproqlardir. Bu tuproqlar asosan, Amudaryo, Sirdaryo, Murgʻob, Tedjen daryolarining Kura deltalari va Qoraqum hamda Qizilqumning yirik barxan qumlar oraliqlarida keng tarqalgan.
Suv oʻtkazish juda yomon boʻlganligi uchun bu tuproq yogʻingarchilikdan soʻng sayoz koʻllarga aylanib, mana shu vaqtda lishaynik va suv oʻtlari shiddatli rivojlanadilar. Bu koʻllar efemer koʻllar boʻlib, tezda qurib ketadi. Taqir tuproqning mutlaqo unumsizliklari, dastlab suv va fizik xossalarini oʻta yomonligi, yuqori ishqoriy muhiti oʻta qoldiq shoʻrligi, tuproq chirindisining juda ozligi, nihoyat hamma tuproqlar uchun xos boʻlgan zamburugʻ va bakteriya mikrofloralarining bu tuproqlarda yo‘qligidadir. Taqir tuproqlar juda yomon suv oʻtlari va fizik xossalarga ega, shunga koʻra, bular sugʻorish uchun berilgan suvlarni ham juda yomon qabul qilib, haydalgan qatlam yirik kesaklarga palaxsa-palaxsa boʻlib boʻlinib, bu hosil boʻlgan yirik kesaklar tuz bilan toʻyingan holda tezda qotib qoladi.
Taqir tuproqlarni ham fizik xossalari, kimyoviy tarkibi na taqirlik xususiyatlarining namoyon boʻlishiga qarab, bir qancha sinflarga boʻlish mumkin. Taqir tuproqlarning sizot suvlari chuqur boʻlganligi uchun uni oʻzlashtirganda zaxkash va zovur kanallarni sizot suvining koʻtarilish tezligiga qarab, 2-6 va hatto, 10 yillikdan soʻng ham oʻtkazish mumkin. Sizot suvlarning koʻtarilish tezligi tuproqning mexanik tarkibi, sugʻorish rejimi va joyining gidrologik sharoitiga qarab oʻrtacha bir yilda 1 m ga toʻgʻri keladi.
Sho‘rlangan tuproqlar bo‘yicha global simpoziumdan maqsad – fan, amaliyot va siyosatni birlashtirish, sho‘rlangan tuproqlarni boshqarish bilan bog‘liq holat va muammolarni tahlil qilish, tuproq resurslaridan oqilona foydalanish bo‘yicha Ixtiyoriy boshqaruv tamoyillarini amalga oshirish uchun harakatlarni rag‘batlantirishdir. Anjuman sho‘rlangan tuproqlarni barqaror boshqarish uchun mavjud bilim va amaliy yechimlar bo‘yicha fikr almashish, muvaffaqiyatli amaliyot va texnologiyalarni kengaytirish uchun zarur bo‘lgan harakatlarni muhokama qilish uchun platforma yaratadi.
Tadbir doirasida FAO sho‘rlanishning oldini olish va hosildorlikni oshirishning asosiy vositasi bo‘lgan Sho‘rlangan tuproqlar global xaritasini ishga tushirdi. Ushbu hujjatga ko‘ra, jahonda 833 million gektardan ortiq sho‘rlangan yerlar mavjud (Yer yuzining 8,7 foizi). Ularning aksariyati Afrika, Osiyo va Lotin Amerikasida joylashgan. Xarita 118 mamlakat hamda ma’lumotlarni qayta ishlash va tahlil qilish bo‘yicha yuzlab mutaxassislar ishtirokidagi qo‘shma loyihadir. U mutaxassislarga tuproq sho‘rlanishining oldini olish bo‘yicha chora-tadbirlar qayerda va qachon o‘tkazilishi lozimligini aniqlash imkonini beradi, shuningdek, sug‘orish va iqlim o‘zgarishiga moslashish bilan bog‘liq loyihalarni ishlab chiqishda foydali bo‘ladi.
Onlayn anjuman doirasida Toshkentda «Oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlashda sho‘rlangan tuproqlarning integrallashgan boshqaruvi va melioratsiyasi: yangi yondashuvlar va innovatsion yechimlar» mavzusida milliy simpozium ham bo‘lib o‘tdi. Tadbirda FAO ekspertlari, Oliy Majlis Senati a’zolari, vazirlik va idoralar vakillari, oliy o‘quv yurtlari professor-o‘qituvchilari, O‘zRFA ilmiy-tadqiqot institutlari xodimlari ishtirok etdi.
Milliy simpoziumda mamlakatimizdagi sug‘oriladigan yerlarning ikkilamchi sho‘rlanishining oldini olish, sho‘rlangan tuproqlarni muhofaza qilishda raqamli texnologiyalarni joriy qilish, Orol dengizining ijtimoiy-ekologik muammolarini hal etish hamda boshqa masalalar yuzasidan ma’ruzalar tinglandi. Tadbir davomida hozirgi zamonning eng yirik ekologik ofatlaridan biriga e’tiborni qaratishga mo‘ljallangan “Orol dengizining qurigan tubini tiklash” videofilmi taqdim etildi.