I bob: So‘zlarni turkumlash tamoyili II bob

Tadqiqotning metodlari.
Tadqiqotda O‘zbekiston Respublikasining prezidenti I.Karimovning Milliy g‘oya va milliy qadriyatlarga munosabat va ilm-fan taraqqiyoti bilan bog‘liq qarashlarga hamda dialektik falsafaning keng tarqalgan tadqiqot usullariga tayangan. “ Umuman, men fanni ilg‘or, taraqqiyot, progress degan so‘zlar bilan yonma - yon qabul qilaman. Fanning vazifasi kelajagimiz shakli shamoyilini yaratib berish, ertangi kunimizning yo‘nalishlarini, tabiy qonuniyatlarini, uning qanday bo‘lishini ko‘rsatib berishdan iborat, deb tushunaman. Odamlarga mustaqillikning afzalligi, mustaqil bo‘lmagan millatning kelajagi yo‘qligini, bu tabiy bir qonuniyat ekanligini isbotlab, tushuntirib berish kerak. Fan jamiyat taraqqiyotini olg‘a siljituvchi kuch, vosita bo‘lmog‘i lozim.” ²Ko‘rinib turibdiki, bugungi kunda jatiyatning ilg‘or taraqqty etishi, avvalo, fanning oldiga mazmunan va moxiyatan yetuk tadqiqotlar yaratish talabini qo‘ymoqda. Bu ilm-fanning barcha sohalarida, xususan tilshunoslik sohasida ham yangicha yondashish va zamon talabiga javob beradigan yetuk tatqiqotlarni yaratish lozimligini ko‘rsatadi”.


Ishning ilmiy yangiligi shundan iborat.
- O‘zbek tili morfologiyasining tarixiy – taraqqiyoti va shakllanishi ilmiy asosda tahlil qilindi.
- O‘zbek tili moryaologiyasining XX asrda shakllanishi tadqiq qilindi.
- O‘zbek tili morfologiyasining xususan, so‘zlarni turkumlarga ajratishdagi turlicha qarashlar ilmiy baholandi.
- Mustaqillik davridan buyon so‘zlarni turkumlarga ajratishdagi turlicha qarashlarga tanqidiy qarashlar o‘rganilgan, tadqiq qilingan xolda so‘zlarni morfologik, sintaktik nuqtai nazardan tadrijiy taxlil etish.
- So‘z gaplar qatoriga kiritilgan so‘zlarni qat’iy ravishla morofologik va sintaktik aspektda o‘rganish tahlil etildi.


Tadqiqot natijalarining ilmiy ahvmiyati.
Mazkur ishning nazariy xulosalari va ilmiy natijalari o‘zbek tili morfologiyasining, xususan, so‘zlarni turkumlarga ajratishdagi xilma- xillikni ajratishga qo‘shilgan muayyan hissadir. Ishning ilmiy va amaliy ahamiyati shundaki, birinchidan talabalarning savodxonligini oshirish, maktab, litsey, kollejlarda maktab darsliklari uchun chiqarilgan maktab darsligida qo‘llanmalar chiqarishda so‘zlarni turkumlarga ajratish bo‘yicha amaliy yordam ko‘rsata oladi.
Bir so‘z bilan aytganda mavzu so‘zlarni turkumlarga ajratishdagi xilma xilliklarga barxam berildi.
Ishning joriy qilinishi va sinovdan o‘tishi.

KIRISH
O‘zbek tili morfologiyasining talqini o‘zbek tilshunosligining taraqqiyot bosqichi bilan bevosita bog‘liqdir.
Buyuk ajdodlarimiz qoldirgan yozma yodgorliklar sinchiklab o‘rganiladigan bo‘lsa, bu manbalarda tilshunoslikning bir qancha masalalari Ovro‘pa olimlaridan ancha oldin bayon qilinganligining guvohi bo‘lamiz. Shuning uchun ham ajdodlarimiz qoldirgan lingvistik merosni o‘rganish va uni jahon tilshunosligi doirasida baholash, o‘zbek tilshunoslarining jahon tilshunosligi rivojiga qo‘shgan hissasini aniqlash bugungi o‘zbek tilshunosligi oldidagi eng xayrli ishdir.
O‘zbek tili morfologiyasining talqini o‘zbek tilshunosligining traqqiyot bosqichi bilan bevosita bog‘liqdir, ularni quydagi turlarga ajratish mumkin:
1.Arab tilshunosligi an’anasi asosida o‘zbek tili qurilishi tadqiqi (XI-XV asr)
2.Fors tilshunosligi an’anasi asosida o‘zbek tili qurilishi tadqiqi (XVI-XIX asr)
3.Yevropa tilshunosligi an’anasi asosida o‘zbek tili qurilishi tadqiqi (XIX-XX asr)
4.O‘zbek milliy tilshunosligining shakllanishi (XX asrning birinchi choragidan to milliy istiqlolgacha bo‘lgan davr)_.
5.Mustaqillik davri o‘zbek tilshuinosligi.³
Dunyo madaniyati va taraqqiyotiga ulkan hissa qo‘shgan, fan olamida katta iz qoldirgan qomusiy olimlarimizdan Farobiy o‘zining “Fanlar tasnifi” asarida tilshunoslikka katta e’tibor bilan qaraganligini ko‘rish mumkin.
…Hozirgi kunda leksika, grammatika singari atamalarning ikki ma’noda qo‘llanishi, deyarli barcha adabiyotlarda qayd etiladi: birinchisi ma’lum bir tilda mavjud bo‘lgan ularning leksik va grammatik birliklar tizimi, ikkinchisi esa shu tizimni o‘rganadigan fan sohasi.
Bunday fikrning ildizlari ham Farobiyga borib taqaladi. U til haqidagi fanning iikki qismdan iboratligini ta’kidlaydi. Birinchisi ma’lum tilda mavjud bo‘lgan so‘zlarni xotirada saqlash va nomini ifodalashni bilish. Ikkinchsi esa bu so‘zlarni boshqarib turadigan qonunlarni bilish. Farobiy so‘z ma’nolarini ham tasnif etadi. Uning fikricha, so‘z ma’nosi ikki turli bo‘ladi: sodda va murakkab. U atoqli va turdosh otlarni ham farqlaydi, shu bilan bir qatorda sodda ma’noli so‘zlarni ikkiga bo‘ladi:
1) atoqli otlar. Masalan: Zayd, Amr kabi;
2) tur va jinsni ko‘rsatadigan so‘zlar. Masalan: odam, hayvon, ot kabi. Farobiy tur va jinsni bildiruvchi so‘zlar asosida so‘z turkumlarini ham tasnif etadi. Shuningdek ot va fe’llarning grammatik kategoriyalari haqida ham ma’lumot beradi .
…Farobiy bugungi tilshunoslik bo‘limlari: fonetika, leksika, morfologiya, sintaksis, orfografiya, orfoepiya, stilistika haqida, ularning o‘rganilish ob’yektlari haqidagi ilk ma’lumotlarni ham beradi.
Farobiy tildagi umumiylik va xususiylik dialektikasini ham ochib beradi. Uning ta’kidlashicha har bir til o‘ziga xos birliklarga ega. Shu bilan birga hamma tillar uchun xos bo‘lgan tushunchalar ham mavjud. Masalan, ot, fe’l, yuklama arab tilida ham, grek tilida ham bor. Har bir tilning grammatikasi shu tilning o‘ziga xos jihatlarini o‘rganish bilan birga, boshqa tillarda ham uchraydigan umumiy tomonlarga ham e’tibor beradi. Farobiy bugungi til falsafasi uchun g‘oyat muhim bo‘lgan bir qator tushunchalarga (konstanta-aksidensiya, zot-tazohir, umumiylik- xususiylik; fahmiy (hissiy bilish) (idrokiy bilish)ga asos solgan ulug‘ faylasuf bo‘lish bilan birga, tilshunoslikning umumiy masalalarini, uning mundarijasini yoritib bergan ulkan olim hamdir.⁴
O‘z navbatida Beruniy ham morfologik birlik bo‘lgan morfemalar haqida , ya’ni so‘zning ma’noli birliklari haqida fikr yuritib ularni o‘zak hamda o‘zak bo‘lmagan (affiksal) turlarga ajratadi.
O‘zbek tilshunosligi tarixi eshigini XI asrda yashab o‘tgan va turkiydan yetishib chiqqan to‘ng‘ich tilshunos, qomusiy olim Mahmud ibn Xusayn ibn Muhammad Koshg‘ariyning o‘rni beqiyosdir. Mahmud Koshg‘ariy o‘zining “Devonu lug‘otit-turk” asarida so‘zni morfologik nuqtai-nazardan fe’l, ism (ot, sifat, son, ravish, olmosh, harfga yordamchi so‘z bog‘lovchi, ko‘makchi, yuklama)ga ajratadi Turkiy til agglyutinativ qurilishli, morfologik shaklni hosil qilishga xizmat qiluvchi so‘z o‘zak/negizga birin-ketin qo‘shilib kelishi, ko‘p xolda esa, xatto qo‘shimcha va yordamchi so‘z sinonimiyasi ham (chunonchi, senga-sen uchun, ishla-ish qil) ham mavjudligi sababli Koshg‘ariy turkiy shakl qo‘shimchani o‘zbek tilidagi -lar, -ga, -da, -dan kabi shakl va -la, -chi kabi harf deb tasnif etadi va hatto “Devon”ning lug‘at qismida uni alohida ajratib, lug‘aviy birlik qatorida sharhlaydi ham. Chunonchi “Devon”da su-askar, qo‘shin va -si egalik qo‘shimchasi, qa-idish, -qop va -qa jo‘nalish kelishigi qo‘shimchasi bir band va bo‘limda sharhlanadi. ⁵
Olim turkiy tilda bir bo‘g‘inli va ko‘p bo‘g‘inli so‘zlarda morfologik shakl bir xilda yasalishini aloxida ta’kidlab, turkiy til morfologiyasida eng asosiy xususuiyatlardan biri-shakl yasovchi qo‘shimchaning bir xilligini aloxida ta’kidlaydi va bu bilan turkiy til arab tilidan keskin farqlanishini uqtiradi. Deyarli har bir morfologik shakl yasovchi turkiy qo‘shimchani lug‘at tarkibida aloxida olib sharhlash bilan birga Mahmud Koshg‘ariy turkiy morfologik paradigmani, xususan fe’l nisbati, zamon va shaxs son paradigmasini juda to‘g‘ri ajratadi, shakl yasash bo‘yicha qat’iy qoida beradi, fe’lning barcha shakli uchun buyruq shakli asos ekanligini ham uqtirib o‘tadi.⁶
Tilshunos olimlarning e’tirof etishicha, XI-XIX asrlar filologiya sohasida hech bir olim turkiy til morfologiyasini tasnif etishda Mahmud Koshg‘ariy darajasiga ko‘tarila olmagan. Mahmud Koshg‘ariyning o‘zbek tili morfologiyasi xususiyatiga bergan tavsifi XX asr tavsifi bilan bemalol bellasha oladi va ayrim jihati bilan undan ustun ham turadi.
So‘zning morfologik strukturasi bilan bog‘liq ravishda “Devon”da affiksal (morfologik affiksisiya) usuli bilan so‘z yasash juda mufassal va ayrim zamonaviy ishlarda chuqur ilmiy tahlil asosida sharhlangan. Mahmud Koshg‘ariyning turkiy tilda fe’l, ot, sifatning yasalishi bo‘yicha bergan tavsifi XX asrning o‘rtasigacha nazariy jihatdan, jumladan derevasiya tizimida sinxronik va diaxronik holatni farqlab tavsif berishda eng mukammal bo‘lib qoldi .⁷
Turkiy til morfologiyasi tavsifini bergan va Mahmud Koshg‘riy asaridan foydalanganligi tahmin etilayotgan o‘rta asr tilshunos-turkiyshunosidan biri Asiruddin Abu Hayyon (1256-1345). Uning “Kitobul idrok lil-lisonul atrok”, undan foydalanib XIV-XV asrda yozilgan va haligacha muallifi noma’lum bo‘lib kelayotgan “Attuhfatuz zakiya fil lug‘otit turkiya” asarida o‘zbek tili morfologik xususiyatining ilk sistemaviy bayoni beriladi.⁸
Alisher Navoiy asarlari tilining o‘ziga xos morfologik xususiyatlaridan biri shundaki, unda shakl jihatidan hozirgi zamon o‘zbek adabiy tiliga o‘xshash ba’zi bir morfologik elementlar unda boshqacha vazifada qo‘llaniladi. Masalan,“e,sabo ovora ko‘nglim ista-yu har yon bor-u,vodiy-yu, tog‘-u, biyobonlarni bir-bir ahtar-u” degan bir she’riy parchada ista-yu, bor-u, ahtar-u fe’llarida –yu, -v, -u affikslari hozirgi o‘zbek tilidagi -gin yoki -gil vositasida ishlatilgan.
Demak, kontekstdagi ista-yu fe’li istagin (-gil), boru fe’li borgin (-gil), ahtar-u fe’li esa ahtargin (-gil) ma’nolarini bildiradi.⁹
Morfologik jihatdan Navoiy asarlari tilida o‘zbek tilining morfologik belgilari bilan bir qatorda “g‘arb” elementi jumladan o‘tgan zamon sifatdosh formasi -mish va bu affiks yordami bilan yasalgan fe’l alohida ajralib turadi. Masalan: -o‘lmisham-bo‘lganman,topmisham-topganman,qilmamish-qilmagan,