I. Bob Til fonetikasi tilshunoslikning bir tarmog‘i sifatida nimani o‘rganadi?

e-ste-stve-no [ yi s’t’e’s’t’v’in: a];

Har qanday boshqa oldindan urg'uli bo'g'inlar va tovush tahlilidagi barcha oldindan urg'uli bo'g'inlar 2-darajali qisqarishni anglatadi. U "ikkinchi darajali zaif pozitsiya" deb ham ataladi.

• 
  o'pish [pa-tsy-la-va´t '];
  
• 
  model [ma-dy-l’i´-ra-vat’];
  
• 
  yutish [la´-st a-ch'k a];
  
• 
  kerosin [k'i-ra-s'i'-na-vy].
  

Kuchsiz holatda unlilarning qisqarishi ham bosqichlarda farqlanadi: ikkinchi, uchinchi (qattiq va yumshoq undoshlardan keyin - bu tashqarida. o'quv dasturi): o‘rganish [uch’i´ts: a], karaxt bo‘lmoq [atsyp’in’e’t’], umid [over’e’zhda].
So'zma-so'z tahlilida, finalda kuchsiz holatda unlining qisqarishi ochiq bo‘g‘in(= so'zning mutlaq oxirida):

• 
  kosa a;
  
• 
  ma'budalar men;
  
• 
  qo'shiqlar bilan va;
  
• 
  o'zgartirish a.
  

Ovozli harf tahlili: iotlangan tovushlar

Fonetik jihatdan E - [ye], Yo - [yo], Yu - [yu], I - [ya] harflari koʻpincha bir vaqtning oʻzida ikkita tovushni bildiradi. Ko'rsatilgan barcha holatlarda qo'shimcha fonema "Y" ekanligini payqadingizmi? Shuning uchun bu unlilar iotated deb ataladi. E, E, Yu, I harflarining ma'nosi ularning pozitsiyasi bilan belgilanadi.

Fonetik tahlilda e, e, u, i unlilari 2 TOVOS hosil qiladi:

◊ Yo - [yo], Yu - [yu], E - [ye], I - [ya] mavjud bo'lgan hollarda:

• 
  So'z boshida "Yo" va "Yu" har doim:
  
  • 
    - burish [ yo' zhyts: a], Rojdestvo daraxti [ yo' lach'ny], kirpi [ yo' zhyk], sig'im [ yo' mkast'];
    
  • 
    - zargar [ yuv'il'i'r], yula [ yo la´], yubka [ yu´ pka], Yupiter [ yo p'i´t'ir], chaqqonlik [ yo'rkas't'];
    
• 
  so'z boshida "E" va "Men" faqat urg'uli*:
  
  • 
    - archa [ siz' l '], men boraman [ siz' f: y], ovchi [ siz' g'ir'], amaldor [ siz' vnuh];
    
  • 
    - yaxta [ ha xta], langar [ ha kar’], yaki [ ha ki], olma [ ha blaka];
    
  • 
    (*"E" va "I" urg'usiz unlilarning tovush-harf tahlilini o'tkazish uchun boshqa fonetik transkripsiya qo'llaniladi, pastga qarang);
    
• 
  unli tovushdan keyin darhol pozitsiyada "Yo" va "Yu" har doim. Ammo urg'uli va urg'usiz bo'g'inlardagi "E" va "I"lar bundan mustasno, ko'rsatilgan harflar 1-oldindan urg'u qilingan bo'g'indagi unlining orqasida yoki so'zlarning o'rtasida 1, 2- urg'uli bo'g'inlarda joylashgan hollar bundan mustasno.
  Onlayn fonetik tahlil va aniq holatlar uchun misollar:
  
  • 
    - va boshqalar yo mnik [pr’iyo´mn’ik], p oyo t [to'lovi yo'q], cl yuyo t [kl'u yo t];
    
  • 
    - ayu rveda [a yo r'v'e'da], p oyu t [pa yo´t], eritmoq [ta´ yo t], kabina [ka yo´ta],
    
• 
  ajralishdan keyin qattiq "b" belgisi "Yo" va "Yu"- har doim,
  a "E" va "Men" faqat stress ostida yoki so'zning mutlaq oxirida:
  - tovush [ab yo'm], tortishish [syo'mka], adyutant [jahannam] yo"ta'nt]
  
• 
  ajralishdan keyin yumshoq "b" belgisi "Yo" va "Yu"- har doim va "E" va "Men" stress ostida yoki so'zning mutlaq oxirida:
  - intervyu [interv' yu´], daraxtlar [d'ir'e´v' ha], do‘stlar [do‘stlar’ ha], birodarlar [birodar emas' ha], maymun [ab’iz’ ha yoqilgan], bo'ron [da] yu´ ha], oila [s'em' ha]
  

Ko'rib turganingizdek, rus tilining fonemik tizimida urg'u hal qiluvchi ahamiyatga ega. Urgʻusiz boʻgʻinlardagi unlilar eng katta qisqarishga uchraydi. Keling, qolgan iotatsiyalangan tovushlarning so'zma-so'z tahlilini davom ettiramiz va ular so'zlardagi muhitga qarab o'z xususiyatlarini qanday o'zgartirishi mumkinligini ko'rib chiqamiz.
◊ Urgʻusiz unlilar"E" va "Men" fonetik transkripsiyada ikkita tovushni bildiradi va shunday yoziladi [YI]:

• 
  so'z boshida:
  
  • 
    - birlik [ yi d'in'e'n'i'ye], archa [yilo'vy], Blackberry [yizhiv'i'ka], uning [yivo'], egoza [yigaza'], Yenisey [yin'is'e'y ], Misr [yig'i'p'it];
    
  • 
    - yanvar [ yi nva´rskiy], yadro [yidro´], sting [yiz’v’i´t’], yorliq [yirly´k], Yaponiya [yipo’n’iya], qo’zichoq [yign’o’nak];
    
  • 
    (Istisnolar faqat noyob xorijiy so'z shakllari va nomlaridir: Kavkazoid [ siz wrap'io'idnaya], Evgeniy [siz] vge´ny, Yevropa [ siz wrap’e’yits], yeparxiya [siz] pararxiya va boshqalar).
    
• 
  1-oldindan urgʻuli boʻgʻindagi unlidan soʻng yoki 1-, 2- urgʻuli boʻgʻinda, soʻzning mutlaq oxiridagi joydan tashqari.
  
  • 
    o'z vaqtida [swa yi vr’e’m’ina], poezdlar [pa yi zda´], ovqatlanaylik [pa yi d’i’m], [on yi f: a't '], Belgiya [b'il'g'i' yi c], talabalar [students'a'sch'i yi s’a], jumlalar [pr’idlazhe´n’i yi m'i], behudalik [su yi ta´],
    
  • 
    qobiq [la´ yi t '], mayatnik [ma´ yi tn’ik], quyon [za´ yi c], kamar [by´ yi s], e'lon qilish [uchun yi v'i´t'], men namoyon qilaman [to'g'ri yi v’l’u´]
    
• 
  ajralishdan keyin qattiq "b" yoki yumshoq "b" belgisi:
  - mast qiladi [n' yi n’i´t], ifodalash [dan yi v’i´t’], e’lon [ab yi vl’e’n’iye], yeyiladigan [bilan yi do'bny].
  

Eslatma: Sankt-Peterburg fonologik maktabi "ekanye" bilan tavsiflanadi, Moskva maktabida esa "hiccups" bor. Ilgari yottered "Yo" ko'proq urg'u "ye" bilan talaffuz qilingan. Poytaxtlarning o'zgarishi bilan, tovush-harf tahlilini o'tkazgan holda, ular orfoepiya bo'yicha Moskva standartlariga rioya qilishadi.
Ravon nutqqa ega bo‘lgan ayrim kishilar “men” unlisini kuchli va kuchsiz bo‘g‘inlarda xuddi shunday talaffuz qiladilar. Bu talaffuz sheva hisoblanadi va adabiy emas. Esingizda bo'lsin, "I" unlisi stress ostida va stresssiz boshqacha talaffuz qilinadi: adolatli [ ha´marka], lekin tuxum [ yi tuxum].
Muhim:
“b” yumshoq belgisidan keyingi “I” harfi ham tovush-harf tahlilida 2 ta tovushni – [YI]ni ifodalaydi. (Ushbu qoida kuchli va zaif pozitsiyalardagi bo'g'inlar uchun tegishli).
Keling, ovozli harflarni onlayn tahlil qilish namunasini o'tkazamiz:
- bulbullar [salav' yi´], tovuq oyoqlarida [kur’ ustida yi' x "no´shkakh], quyon [kro´l'ich ' yi], oila yo'q [s'im' yi´], sudyalar [su´d’ yi], chizadi [n'ich' yi´], oqimlar [ruch' yi´], tulkilar [li's' yi].
Lekin:
Unli "O" yumshoq belgidan keyin "b" yumshoqlik apostrofi sifatida transkripsiya qilingan [’] oldingi undosh va [O], fonemani talaffuz qilganda iotatsiya eshitilsa ham: bulyon [bul’o´n], pavil. yo n [pav'il'o´n], xuddi shunday: pochta orqali yuborilgan yo n, shampan yo n, shina yo n, kompaniya yo n, medal yo n, jang yo n, gil yo tina, cho'ntak yo la, min yo n va boshqalar.