I bob. XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida Turkiston. Sanoatning paydo bo‘lishi va rivojlanishi

Oziq - ovqat sanoati chiqindilari. Meva danaklari konserva sanoatining chiqindisi hisoblanadi. О‘rik, olxо‘ri, olcha, shaftoli, bodom danaklarining mag‘zidan ham sanoatda moy olinadi. Mag‘izning kimyoviy tarkibi quyidagi jadvalda keltirilgan [17].
Yog‘-moy korxonalarida pomidor sharbati va pastasi ishlab chiqarishdagi chiqindi hisoblangan pomidor urug‘i (moy miqdori 26-28%), vino va sharbat ishlab chiqarish chiqindisi - uzum urug‘i (moy miqdori 15-16%), shuningdek tarvuz, tamaki, choy urug‘laridan ham moy olinadi. Uning amaliy ahamiyati shundaki, u O’zbekistonga jahon siyosati va iqtisodiyotiga yanada faol qo’shilish imkonini berdi.
Respublikamizning oliy ta’lim muassasalari hamda Oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi oliy ta’lim sohasida xalqaro aloqalarni rivojlantirib, dunyo rivojlangan davlatlarning tajribasini o`rganib, quyidagi vazifalarni o`z ichiga oladi:
-Oliy ta’lim muassasalari professor o`qituvchilarning malakasini oshirish;
-Ta’limning turli yo`nalishlari uchun yangi o`quv dasturlari, zamonaviy o`quv-metodik adabiyotlar yaratilishi;
-Oliy ta’lim muassasalari professor o`qituvchilarning xorijiy ilmiy ammaliy seminar, konferentsiya va simpoziumlarda keng ishtirok etishi;
-Professor o`qituvchilarning va talabalarning xorijiy almashinuv dasturlari va treninglarda qatnashuvi;
-Xorijiy o`qituvchi va professorlarning respublika oliy ta’lim muassasalarida ta’lim jarayonini takomillashtirish va tajriba almashinuvi maqsadida ishlashga taklif etish;
Oliy ta’lim sohasidagi xalqaro hamkorlik XXR, Koreya Respublikasi, Malayziya, Misr, Ummon Sultonligi, Rossiya Federatsiyasi, Ozarbayjon, Turkmaniston, Ukraina va boshqa qator davlatlar bilan hukumatlararo va xalqaro shartnomalar asosida amalga oshiriladi.
Oliy ta’lim sohasidagi xalqaro hamkorlik XXR, Koreya Respublikasi, Malayziya, Misr, Ummon Sultonligi, Rossiya Federatsiyasi, Ozarbayjon, Turkmaniston, Ukraina va boshqa qator davlatlar bilan hukumatlararo va shartnomalar asosida amalga oshiriladi.
Oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi hamda Xitoy Xalq Respublikasining Ta’lim Vazirligi o`rtasida 1999 yil 8 noyabrdan belgilangan “Ta’lim sohasida hamkorlik” to`g`risidagi shartnoma doirasida Xitoy oliy ta’lim muassasalarida O`zbekistonning qator oliy ta’lim muassasalaridan 40 ta talaba, fan nomzodlari, va yosh mutaxassislar amaliyot o`tamoqdalar⁶³.
Xitoy oliy ta’lim muassasalarida amaliyot xitoy tili va adabiyoti shuningdek, turli texnik va tabiiy fanlar yo`nalishi bo`yicha bilimlarni takomillashtirish maqsadida olib boriladi.
O`zbekiston oliy ta’lim muassasalari AQSh, Germaniya, Buyuk Britaniya, Fransiya, Italiya, Yaponiya, Koreya Respublikasi, XXR, Malayziya, Hindiston, Rossiya Federatsiyasi va boshqalar bilan to`g`ridan-to`g`ri muassasalararo shartnomalar asosida hamkorlik olib borishmoqda<sup>64</sup>.
Ushbu shartnomalar parofessor o`qituvchilar va talabalar almashinuvi, ularning turli konferentsiya va simpoziumlarda ishtirok etishi, qo`shma ilmiy tadqiqotlar olib borish, ilmiy maqolalar chop ettirish va hokazo vazifalarni ko`rib chiqadi.
O`zbekiston oliy ta’lim muassasalari Britaniya Kengashi, Gyote nomidagi institut, Germaniya xalqaro hamkorlik jamiyati, Koreya va Yaponiyaning xalqaro hamkorlik bo`yicha agentliklari, Hindiston va Malayziya texnik hamkorlik dasturi, BMTning rivojlanish dasturi, JB, ATB, ITB va boshqalar bilan yaqindan aloqa o`rnatgan.
Ushbu barcha dastur va loyihalar davlatda oliy ta’limni rivojlantirish, ilg`or xorijiy tajribani qo`llagan holda o`quv-metodik jarayonni takomillashtirish, professor o`qituvchilarning malakasini oshirish, talabalar almashinuvini kengaytirishga yo`naltirilgan.
O`zbekiston oliy ta’lim muassasalari Yevropa Ittifoqining Tempus va Erazmus Mundus nomli ta’lim dasturlarida faol ishtirokini alohida ta’kidlash joiz.
Ayni paytda respublikada Yevropa Ittifoqining Tempus o`quv dasturining 20 ta loyihasi tadbiq etilib, ularda O`zbekistonning 40 atrofida oliy ta’lim muassasalari ishtirok etadi<sup>65</sup>.
Tempus loyihasi asosan texnik fanlar va nazariy texnologiyalar sohasidagi magistratura va bakalavriat uchun o`quv dasturlarini ishlab chiqarishga bag`ishlangan. Respublika oliy ta’lim muassasalari Yevropa universitetlari bilan hamkorlikda turli fanlar bo`yicha yangi o`quv dasturlarini ishlab chiqish va mavjudlarini takomillashtirish bo`yicha hamkorlikda ishlar olib boradi. Bundan tashqari, Tempus loyihasi ishtirokchi oliy ta’lim muassasalarini zamonaviy kompyuter uskuna va texnikasi bilan ta’minlash imkoniyatini beradi.
Tempus loyihasi shuningdek, oliy ta’lim muassasalari professor o`qituvchilarining malakasini oshirishga qaratilgan. Loyihalar doirasida Yevropa oliy ta’lim muassasalarida qisqa muddatli seminarlar, ilmiy-amaliy konferentsiyalar, malaka oshirish kurslari olib borilishini alohida ta’kidlash kerak.
O`zbekiston oliy ta’lim muassasalari Yevropa Ittifoqining talabalar, o`qituvchilarning akademik tezkorligi, universitetlar o`rtasidagi hamkorlikni mustahkamlashga qaratilgan Erazmus Mundus dasturida ham ishtirok etadi. Dasturlar doirasida talaba va o`qituvchilar Yevropa oliy ta’lim muassasalarida ilmiy amaliyot o`tash imkoniyatiga ega bo`lishadi.
Hozirgi kunda xorijiy o`qituvchi va mutaxassislarni o`quv jarayoniga jalb qilish bo`yicha xorijiy sheriklar bilan hamkorlikka katta e’tibor qaratilmoqda. Mazkur yo`nalishdagi eng faol ish Koreya va Yaponiyaning xalqaro hamkorlik bo`yicha agentliklari JICA va KOICA bilan olib borilmoqda.
Xalqaro aloqalar bo`limi faoliyatga oid me’yoriy-huquqiy hujjatlar:
Vazirlar Mahkamasining xorijiy fuqarolarni O`zbekiston Respublikasi ta’lim muassasalariga qabul qilish va o`qitish tartibini takomillashtirish to`g`risida"gi 2008-yil 4-avgustdagi 169-sonli qarori auni bosqichda O’zbekiston oliy ta’lim tizimi yanada islohotlashtirish va kadrlar tayyorlashning sifatini har tmonlama oshirish borasidagi rivojlanishi davom etmoqda. So’nggi yillarda mamalakatimizda kadrlar tayyorlashning barcha tizimini sifatli tashkillashtirish maqsadida katta mablag’lar ajratilmoqda. Oliy ta’lim muassasalarining moddiy-texnik bazalarini har tomonlam kuchaytirish ularning ilmiy-taqiqoti, innovatsion faoliyati hamda ilm-fan va ta’limning ishlab chiqarish bilan integratsiyasini rivojlantirish kabi vazifalar qo’yilgan.
Oliy ta’limdan keyingi ta’limni, oliy ta’lim muassasalarining ilm-fan va professor-o’qituvchilari tarkibining uzluksiz malaka oshirish tizimini tubdan islohotlashtirish kabi muhim vazifalar aniqlab olindi. Yuqorida qayd etilgan vazifalarni amalga oshirish borasida halqaro hamkorlikning turli imkoniyatlaridan foydalanilmoqda va Yevropa Ittifoqi bilan hamkorlik O’zbekiston Respublikasi uchun alohida ahamiyatga egadir.
E’tirof etish joyizki, Yevropaning Tempus va Erasmus+ ta’lim dasturlari ushbu jarayonda juda faol ishtirok etib kelmoqda va oliy ta’lim tizimi oldiga qo’yilgan vazifalarga muvofiq bo’lgan qo’shma loyihalarning amala oshirilishini qo’llab- quvvatlanmoqda. So’nggi yillarda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Oliy ta’lim muassasalarining moddiy-texnik bazalarini mustahkamlash va yuqori malakali mutaxassislar tayyorlash sifatini tubdan yaxshilash chora-tadbirlari to’g’risida”gi Qarorining bajarilishiga katta ahamiyat berildi.
Yevropa universitetlari bilan hamkorlik aloqalari doirasida ilmiy-pedagogik kadrlarni tayyorlash va qayta tayyorlash sifatini yaxshilash, mamlakatimiznin OTM professor-o’qituvchilari malakalarini oshirish, shu bilan birga zamonaviy o’quv adabiyotlari, o’quv-metodik qo’llanmalar va boshqa OTM adabiyotlarini ishlab chiqishga o’z xissasini qo’shdi. Yevropa OTMlari bilan amalga oshirilgan loyihalar avvalida rejalashtirilganidek kompyuter jihozlarini sotib olishdan farqli o’laroq, OTMning moddiy-texnik bazasini tubdan mustahkamlash, o;quv va ilmiy laboratoriyalarni zamonaviy o’quv va ilmiy jihozlar bilan taminlash maqsadida ularni sotib olish bo’yicha vazifalarni amalga oshirish maqsadida ko’rib chiqilgan edi. Tempus va Erasmus+ loyihalari texnik va muhandislik yo’nalishlarini rivojlantirishda o’z xissasini qo’shib kelayotgani va loyihada noakademik hamkor sifatida yirik ishlab chiqarish korxonalari, vazirlik va idoralari bilan birgalikda muhandislarning yangi avlodini tayyorlashga alohida ahamiyat qaratmoqda. O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi Tempus va Erasmus+ dasturlari doirasida amalga oshirilayotgan qo’shma loyihalarning respublikamiz oliy ta’lim tizimini rivojlantirishga qo’shayotgan katta xissasini inobatga olgan holda, Yevropa Ittifoqi davlatlari bilan kelajakdagi hamkorlik aloqalarini mustahkamlab boradi⁶⁶.
Tempus dasturi Oʻzbekistonda 1994 yilda oʻz faoliyatini boshlagan va 20 yil davomida umumiy qiymati 34 million yevrodan ortiq boʻlgan 80 dan ortiq universitetlararo hamkorlik loyihalari moliyalashtirilgan. Bu loyihalarda jami 55 dan ortiq Oʻzbekiston oliy taʼlim muassasalari va Yevropa Ittifoqining 22 davlatidan hamda 10 ta hamkor davlatdan 150 dan ortiq universitetlar ishtirok etdi. Shu nuqtai nazardan, Tempus dasturi O’zbekistonda oliy ta’limni xalqarolashtirishning umumiy jarayoniga sezilarli ta’sir ko’rsatdi, chunki u Yevropa Ittifoqi va hamkor davlatlar universitetlari bilan jadal hamkorlik qilish uchun asos bo’lgan yagona dastur edi.
Tempus dasturi, ayniqsa, 1997-yilda, yangi “Ta’lim to’g’risida”gi qonun va Kadrlar tayyorlash milliy dasturi qabul qilingandan so’ng, mamlakatda ta’lim islohotlarini qo’llab-quvvatlashning kuchli va samarali vositasi bo’ldi. Tempus loyihalari Oʻzbekistonda 2011-2012-yillarda qabul qilingan oliy taʼlim tizimini modernizatsiya qilish boʻyicha hukumat qarorlarini hayotga tatbiq etishga xizmat qilgani bois dastur soʻnggi yillarda yanada dolzarb boʻlib qoldi.
O’quv dasturlarini ishlab chiqish loyihalari Kadrlar tayyorlash milliy dasturini amalga oshirish va ikki bosqichli oliy ta’lim tizimini joriy etish bilan bevosita bog’liqligi tufayli alohida ahamiyat kasb etdi. O’tgan yillar davomida ko’plab Tempus loyihalari asosan magistratura bosqichida muhandislik, amaliy fanlar, o’qituvchilar malakasini oshirish, ijtimoiy fanlar, menejment va biznes bo’yicha yangi mutaxassisliklarni joriy etish orqali o’quv dasturlarini ishlab chiqishga qaratilgan. Bundan tashqari, 2011-yildan buyon O’zbekiston Respublikasi OO’MTV vakillari Tempus loyihalarida (1-diagramma) faol ishtirok etib, 9 ta Tempus loyihasini amalga oshirishda to’liq huquqli hamkor sifatida ishtirok etishdi⁶⁷.
Yangi dasturlar energetika, aviatsiya, avtomobilsozlik, oziq-ovqat, toʻqimachilik va kimyo sohalarida faoliyat yurituvchi mahalliy korxonalar, shuningdek, turli soha vazirliklari, Savdo-sanoat palatasi va boshqa nodavlat tashkilotlarning bevosita ishtiroki orqali mahalliy mehnat bozori ehtiyojlariga moslashtirildi. 
Bir qator vazirliklar, korxonalar, turli davlat va xususiy tuzilmalar va tashkilotlar Tempus loyihalari bo’yicha o’qitilgan bitiruvchilarni ishga joylashtirishga qiziqish bildirishdi va bu oziq-ovqat xavfsizligi, suv va yer resurslarini boshqarish, AKT va boshqalar ortdi. Tempus loyihalari doirasida tashkil etilgan koʻplab oʻquv laboratoriyalari ham Oʻzbekistondagi loyiha hamkorlari konsorsiumlari tarkibiga kiruvchi korxonalar mutaxassislarining kasbiy mahoratini oshirishga xizmat qildi.
Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi Tempus dasturining uzoq muddatli faoliyati (1994 yildan beri) va ko’plab oliy ta’lim muassasalarining (mamlakatning barcha hududlaridan 55 dan ortiq oliy ta’lim muassasalari) keng ishtiroki tufayli milliy darajada sezilarli ta’sirini qayd etdi. Shu davrda faoliyat koʻrsatgan jami 64 ta OTMdan, yaʼni Oʻzbekistonda Tempus dasturining qamrovi qariyb 86% ni tashkil etdi.
Tempus loyihalari mamlakatning turli mintaqalaridagi OTMlar uchun katta foyda keltirdi, chunki ular sababli OTMlar koʻplab Yevropa universitetlari bilan uzoq muddatli hamkorlik aloqalarini oʻrnatishdan tashqari, butun mamlakat boʻylab boshqa mahalliy OTMlar bilan oʻzaro aloqalarini kuchaytirdi. Dastur sifatni ta’minlash tizimlarini ishlab chiqishga, Boloniya jarayoni tamoyillari va tartiblarini o’quv dasturlariga kiritishga hamda yangi tashabbuslarni ishlab chiqish va OTM boshqaruvini takomillashtirishda ulardan foydalanishga yordam berdi.
Loyihalarni boshqarish bo’yicha ko’nikmalarini oshirgan o’zbekistonlik hamkorlarning faol ishtiroki sababli ko’plab loyihalarda dastlabki rejalarda nazarda tutilmagan spin-off effektlariga erishildi. Masalan, OTMlar rahbar kadrlarini qayta tayyorlash kurslari munosabati bilan Toshkent davlat pedagogika universitetida ta’limni boshqarish bo’yicha yangi magistratura dasturi hamda barcha kafedralarda tegishli fakultativ kurslar joriy etildi. 4 ta Tempus loyihasi, ya’ni EU-TraCeFer, UnIvEnt, PROMENG va ITEDU ta’limning turli darajalari, xususan, oliy va o’rta maxsus kasb-hunar ta’limi o’rtasidagi aloqalarni mustahkamlashga xizmat qildi. Ulardan biri (EU-TraCeFer, Farg’ona shahrida Kasb-hunar ta’limi o’qituvchilarini tayyorlash Yevropa-O’zbekiston markazini tashkil etish loyihasi) amalga oshirilishi natijasida Toshkent va Farg’onadagi o’quv markazlari kasb-hunar kollejlari o’qituvchilari uchun qayta tayyorlash kurslarini taklif qila boshladilar, akademik litseylar, ularga OO’MTV tomonidan tan olingan sertifikatlar berilgan⁶⁸. Tempus IV loyihalarida OO'MTVning ishtiroki yildan yilga oshib borgan. (1-ilova).
Teng huquqli va o’zaro manfaatli hamkorlikni qo’llab-quvvatlovchi dastur sifatida Tempus kuchli xalqaro hamkorlikni o’rnatish uchun vosita bo’lib kelgan. Taʼkidlash joizki, Oʻzbekiston va Yevropa Ittifoqi oliy oʻquv yurtlari oʻrtasidagi moliyaviy hamkorlik yopilgandan soʻng akademik almashinuvlar, qoʻshma nashrlar va qoʻshma tadqiqotlar yoki boshqa akademik loyihalar orqali davom ettirildi.
Yevropa Komissiyasining O’zbekistonga mamlakatdagi dastur samaradorligini hisobga olgan holda 5 million yevro miqdorida qo’shimcha moliyalashtirish to’g’risidagi qarori orqali 2014-yildagi so’nggi 6-Tempus IV tanlovi doirasida 11 ta loyiha moliyalashtirildi. Oʻzbekiston oliy taʼlim muassasalari ham talabalar va professor-oʻqituvchilarning akademik mobilligi qoʻllab-quvvatlash, shuningdek, universitetlararo hamkorlikni mustahkamlashga qaratilgan Tempus dasturini toʻldiruvchi Erasmus Mundus dasturining faol ishtirokchilari boʻldi. 2013-yilda Markaziy Osiyo mintaqaviy byudjetidan O’zbekistonga ikki tomonlama ajratilgan 3 million yevro evaziga o’quv mobilligi imkoniyatlari kengaytirildi.
O’zbekistondagi Tempus dasturi oldingi ikki bosqichli oliy o’quv yurtidan keyingi ta’lim tizimini almashtirgan uch bosqichli tizimni qo’llab-quvvatlash uchun juda zarur bo’lgan tajribani taqdim etdi. Tempus loyihalari va ularning ishtirokchilari ushbu qarorni qabul qilishda ma’lum yordam ko’rsatdilar, bu esa Boloniya jarayoniga o’tishni ko’rsatdi. Bundan tashqari, 2013-yil avgust oyida Toshkentda doktorantura dasturlarini ishlab chiqish bo’yicha Yevropa Ittifoqi tajribasiga bag’ishlangan ikkita seminar bo’lib o’tdi⁶⁹.
Tempus loyihalari nafaqat Markaziy Osiyo davlatlari, balki O’zbekiston va MDH hamkor davlatlari o’rtasidagi hamkorlikni mustahkamlashga xizmat qilmoqda. 2008-yildan buyon O’zbekiston bir qancha davlatlar ishtirokidagi ko’plab loyihalarda ishtirok etmoqda: masalan, Tempus IV dasturi bo’yicha 30 ta loyihadan 20 tasi ko’p mamlakatli bo’lib, unda O’zbekistonning 46 ta oliy ta’lim muassasalari va 10 ta hamkorning 150 dan ortiq universitetlari ishtirok etadi.
O’zbekiston Respublikasi oliy ta’lim sohasida amalga oshirilayotgan so’nggi islohotlarmazmuni bilan hamkorlarni tanishtirish va loyihaning ikkinchi fazasida faoliyatlarni moslashtirish maqsadida, 2015 yil mart oyida hamkor OTM va OO’MTV vakillari ishtirokida Angliyaning Vritl kollejida tashkil etilgan koordinasion yig’ilishda ishtirok etdi va loyiha ish rejasiga bir qator o’zgartishlar kiritildi. Jumladan, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2015 yil 10 yanvardagi "Vazirlar Mahkamasining "Oliy ta’limning Davlat ta’lim standartlarini tasdiqlash to’g’risida" 2001 yil 16 avgustdagi 343-son qaroriga o’zgartish va qo’shimchalar kiritish haqida"gi 3-son qarori va Vazirlikning 2015 yil 15 yanvardagi 12-son buyrug’i ijrosini ta’minlash maqsadida, loyiha doirasida "qishloq xo’jaligida menejment" ta’lim sohasi bakalavriat va magistratura DTSlari va o’quv rejalarini qayta ko’rib chiqildi, malaka talablarini shakllantirish bo’yicha turkum seminarlar tashkil etildi. Seminar - treninglar Andijon qishloq xo’jaligi instituti va Toshkent irrigasiya va meliorasiya institutida tashkil etilib, unda yangi kiritilgan va modernizasiya qilingan fanlar va ularni o’qitish bo’yicha masalalar muhokama qilindi. Seminarlar Germaniyaning Gissen va Vayshtefan universitetlari hamda Angliyaning Vritl kolleji etakchi professorlari tomonidan olib borildi. Seminarlarda faol qatnashgan professor o’qituvchilardan jami 18 kishidan iborat 2 ta delegasiya Germaniya OTMlarida tashkil etilgan (iyun-iyul, 2015 y.) malaka oshirish treninglarida ishtirok etdi⁷⁰.
Bundan tashqari, O’zbekiston OTMlari Tempus loyihalari doirasida olingan tajriba mamlakatda Erasmus+ dasturining boshlanishida muvaffaqiyat omili bo’ldi va ICM loyihalarini yo’lga qo’yish va Yevropa Ittifoqi universitetlari bilan ikki tomonlama hamkorlik uchun asos bo’lib xizmat qildi.
2019-yilning noyabr oyida O’zbekiston va Yevropa Ittifoqining oliy ta’lim sohasidagi hamkorligining 25 yilligi munosabati bilan O’zbekistondagi Erasmus+ Milliy ofisi Tempus va Erasmus+ dasturlari yutuqlari va ularning oliy ta’lim tizimi rivojiga ta’siri haqidagi ma’lumotlardan iborat plakat taqdim etdi. Plakatda infografikadan foydalangan holda o’tmishdagi va bugungi kundagi barcha faoliyat yo’nalishlari hamda 2030 yilgacha oliy ta’limni rivojlantirish konsepsiyasini amalga oshirish nuqtai nazaridan keyingi istiqbollar ko’rsatilgan⁷¹.