I bob. XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida Turkiston. Sanoatning paydo bo‘lishi va rivojlanishi

Korxona nomi	Qurilgan yili	Korxona nomi
Qurilgan yili
1. Qo’qon yog’-moy	1884	21. Shaxriinterneyshnl	1997
2. Kattaqo’rg’on yog’-moy	1893	22. El Erk Nur	1998
3. Kogon yog’-ekstaraksiya	1901	23. Al-Nosir	2001
4. Namangan ekstrakt yog’	1902	24. Rodnik-Paxtachi	2001
5. Andijon yog’-moy	1907	25. Sharif-N	2001
6. Asaka yog’	1910	26. Kontinent-N	2002
7. Yangiyo’l yog’-moy	1922	27. Or golden oyl	2003
8. Farg’ona yog’-moy	1930	28. Jizzax ekstrakt yog’	2004
9. Turon Xodjayli	1944	29. Zulayxo	2004
10. Chimboy moy	1948	30. Yeast Oyl	2004
11. Uchqo’rg’on yog’	1953	31. Bo’ston Olami	2004
12. Buxoro yog’-ekstraksiya	1954	32. Yevrosnar	2004
13. Qarshi yog’-ekstraksiya	1954	33. Vangozi agroeksport	2005
14. Beruniy Yog’gar	1957	34. Nurli don	2005
15. Surxonoziqovqatsanoat	1963	35. Baxt-oq oltin yog’i	2005
16. Toshkent yog’-moy	1966	36. Baxt-invest-nur	2005
17. Effektiv Oyl	1975	37. Agroxizmat Shing Don	2007
18. Urganch yog’	1977	38. Karmana	2008
19. Guliston yog’-ekstrakt	1980	39. Oyl Baraka Fayz	2008
20. Koson yog’-ekstraksiya	1981	40. Vobkent yog’	2009

O’simlik moylarini olishning asosiy usullari va texnologik sxemalari

Dunyo amaliyotida o’simlik moylari olishning asosiy ikkita usuli bo’lib, ular bir biridan tubdan farq qiladi. Bular, moyli mahsulotdan mexanik ravishda moyni siqib olish – presslash usuli deb ataladi va moyni yengil uchuvchan organik erituvchi yordamida eritib olish, ya’ni ekstraksiya usulidir. Bu ikkala usul alohida-alohida, mustaqil ravishda yoki oldinma-keyin, aniq tartibda ishlatilishi mumkin. Oxirgi yo’l ishlatilganda bu usulni forpresslash-ekstraksiyalash deyiladi. Qaysi bir usul ishlatilishidan qat’iy nazar har bir usul aniq texnologik sxema buyicha olib boriladi.
Xom ashyo, oraliq va tayyor mahsulotning fizik-kimyoviy ko’rsatkichlaridan birini yoki ularning agregat holatini o’zgartirishga sabab bo’ladigan mexanik, energetik, gidravlik va boshqa turdagi xodisalar natijasiga texnologik jarayon deyiladi.
Texnologik sxema deb bir-biri bilan mantiqiy jihatdan uzviy bog’langan texnologik jarayonlar (amallar, operasiyalar)ning zaruriy tartibda bajariladigan yig’indisiga aytiladi.
Texnologik operasiyalar bajarilayotganda ishlov berilayotgan mahsulot turli tashqi ta’sirlar ostida bo’ladi. Bularga mexanik, issiqlik, namlik, erituvchi va kimyoviy reagentlarning o’z o’rnida ta’siri kiradi.
U yoki bu texnologik operasiyalarni bajarishdagi jarayonlarni shartli ravishda asosiy va yondosh jarayonlarga ajratish mumkin. Shu narsani takidlash lozimki, ko’pchilik hollarda yondosh jarayonlar operasiyaning umumiy yo’nalishi va yakuniy effektiga kuchli ta’sir ko’rsatadi. Masalan, moyni siqib olishda mexanik va gidrodinamik (moyning oqib chiqishi) jarayonlar asosiy hisoblanib, ular mexanik energiyani ishqalanish kuchi hisobiga issiqlik energiyasiga aylantiruvchi yondosh jarayonning sodir bo’lishiga turtki bo’ladi. Yondosh issiqlik ajralish jarayoni kunjaradagi oqsil moddalarning denaturasiyasi, moyning oksidlanishi kabi kimyoviy jarayonlarini va namlikning diffuzion bug’lanishini kuchaytirib yuboradi.
Moyli urug’larni qayta ishlash texnologik sxemalarida bajariladigan jarayonlar tayyorlov, asosiy, yordamchi va qo’shimcha operasiyalardan tashkil topadi. Moyli urug’larni tozalash, namligi bo’yicha konditsiyalash va mag’izni qobig’idan ajratib olish tayyorlov operasiyalar turkumiga kiradi. Asosiy operasiyalarga moyli urug’larni va ajratilgan mag’izni maydalash (yanchish), qovurish, presslash va ekstraksiya yuli bilan moy olish kiradi. Yordamchi operasiyalarga esa shrot tarkibidan erituvchini haydash, moyni misselladan ajratib olish, erituvchi bug’larini regeneratsiya va rekuperatsiya qilish kiradi. Qo’shimcha operasiyalarga esa forpress yoki ekstraksiya qora moylarini birlamchi tozalash, fosfatid konsentratini olish va oqsil moddalarni ajratish va boshqalar kiradi.
Asosiy, tayyorlov, yordamchi va qo’shimcha operasiyalarning uzviy bog’liqligi texnologik sxemani tashkil qiladi.
Chet el hamda MDX mamlakatlarida o’simlik moylari olish uchun quyidagi texnologik sxemalar qo’llaniladi:

1. 
   Presslash usuli bilan tugallanadigan sxemalar: a) shnekli presslar yordamida bir marta presslash usuli; b) shnekli presslar yordamida ikki marta presslash usuli; v) shnekli presslar yordamida uch marta presslash usuli.
   
2. 
   Ekstraksiya usuli bilan tuganlanadigan sxemalar: a) ikki marta presslash va oxirida ekstraksiyalash; b) bir marta presslash va oxirida ekstraksiyalash; v) to’g’ridan-to’g’ri ekstraksiyalash. Ikkala sxema buyicha (b) usullari eng ko’p tarqalgan bo’lib, 2-b usul “forpresslash – ekstraksiyalash” sxemasi deb nomlanadi. Respublikamizda ishlab chiqarilayotgan o’simlik moylarining 85 % dan oshig’i shu sxema asosida olinadi.