I-bob. Xorijiy ivestitsiyaning metodologik asoslari

Kurs ishi obyekti. Xorijiy Investitsiyalarni jalb qilish.
Kurs ishi predmenti. O’zbekiston iqsodiyotini rivojlantirish daromad yoki ijtimoiy samara keltiradiganva tadbirkorlikdavlat tamonidan ta’qiqlanmagan faoliyatlargajalb qilinadigan barcha turdagi mulkiy va intelllektual boyliklar tadqiqot predmenti deb belgilab olindi.
Kurs ishi maqsadi.Ishlab chiqarishni moderniyatsiyalash ijobiy t’asir ko’rsatish bilan birga mamlakatimiz eksport salohiyatini rivojlantirish va shu asosda jahon xo'jalik tizimiga muvaffaqiyatli integratsiyalashuvni ta'minlashga olib keladi.
Kurs ishi vazifalari.Iqsodiyotni erkinlashtirish sharoitda qo’shma korxonlar tizimini yaratish ;Xorijiy investitsiyalarning rivojlanish bosqichlarini tahlil qilish; Mazkur sohada ilmiy amaliy taklif tavsiyalarni ishlab chiqish; O’zbekistonda xorijiy investitsiylar samaradorligini oshirish;
Kurs ishinig nazariy va uslubiy asoslari. Tadqiqot natijasida to’plangan materiallar, adabiyotlar va davriy matbuot materillaridagi ilmiy muomalaga kiritilgan yangi ma’lumotlar xorijiy investitsiyalarni jalb qilishni rivojlanishi, O’zbekistonning erkin iqsodiy zonalarini yanada rivojlantish qo’shma korxonlarni tashkil qilishga xizmat qilishi ko’zda tutilgan.
Kurs ishining qo’llanilgan tadqiqot usullari. Kurs ishida asosan xorijiy investitsiylarni turizm yengil sanoat qurilish qishloq xo’jaligiga yo’naltirigan usullar o’rganib chiqilgan.
Kurs ishining tarkibi . Kirish, ikki bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan ibor
I - Bob Xorijiy ivestitsiyaning metodologik asoslari
1.1.Investitsiya tushunchasi va uning mohiyati.
Investitsiya (lot. investio — oʻrash) — iqtisodiyotni rivojlantirish maqsadida oʻz mamlakatida yoki chet ellarda turli tarmoqlarga, ijtimoiyiqtisodiy dasturlarga, innovatsiya, tadbirkorlik loyihalariga uzok, muddatli kapital kiritish (qoʻyish). Pulning vaqt (zamon)ga bogʻliq qiymati nazariyasiga koʻra, Investitsiya kelajakda naf olish maqsadida mablagʻlar qoʻyishdir. Investitsiya kapitalni muayyan muddatga bogʻlashni yoki band qilishni bildiradi. Bundan asosiy maqsad kapital qiymatini saklab qolish yoki boʻlmasa kapital qiymatini vaqtda oʻstirib borishdir. Iqtisodiy mazmuni jihatdan Investitsiya turli faoliyatlarga safarbar etilgan moddiy, nomoddiy boyliklar va ularga boʻlgan huquqlarni aks ettiradi. Investitsiya sifatida pul, qimmatli qogʻozlar (aksiya, obligatsiya, sertifikat, veksel), yer, bino, inshoot kabi boyliklar, intellektual mulk boʻlgan ilmiy kashfiyotlar, ixtirolar va b. ishlatiladi. Investitsiya loyihalariga mablagʻ qoʻyuvchilar — investorlar davlat, kompaniya, korxona, chet ellik fuqarolar, aholi va b. boʻlishi mumkin.
Xorijiy investitsiyalar — chet el investorlari tomonidan yuqori darajada daromad olish, samaraga erishish maqsadida mutloq boshqa davlat iqtisodiyotining, tadbirkorlik va boshqa faoliyatlariga safarbar etadigan barcha mulkiy, moliyaviy, intellektual boyliklaridir.

Investitsion risklar 1 1.1 1-rasm

1 Manba : O’zbekiston Respublikasi Adliya Vazirligining qonun va normativ-huquqiy hujjatlar to’plami

Bu borada xorijiy investitsiyalar risklar doirasi bilan chet el kreditlari risklari kengligi farqlanadi.
O'zbekiston qonunchiligi : „Chet el investitsiyalari toʻgʻrisidagi Qonunga koʻra Oʻzbekiston Respublikasida chet ellik investorlar quyidagilar boʻlishi mumkin. chet el davlatlari, chet el davlatlarining maʼmuriy yoki hududiy organlari. davlatlararo bitimlar yoki boshqa shartnomalarga muvofiq tashkil topgan yoki xalqaro ommaviy huquq subʼektlari boʻlgan xalqaro tashkilotlar. Chet el davlatlarining qonun hujjatlariga muvofiq tashkil topgan va faoliyat koʻrsatib kelayotgan yuridik shaxslar boshqa har qanday shirkatlarlar, tashkilotlar yoki uyushmalar.Chet el davlati fuqarolari boʻlmish jismoniy shaxslar, fuqaroligi boʻlmagan shaxslar va chet ellarda doimiy yashaydigan Oʻzbekiston Respublikasi fuqarolari. Xorijiy investitsiyalarning shakllari. Bugungi kunda xorijiy investitsiyalarni jalb qilishning bir qancha shakllari mavjud: ulush qoʻshib qatnashishi orqali qoʻshma korxonalarni tashkil etish; 100 % mol-mulk xorijiy investorga tegishli boʻlgan xorijiy korxonalarni tashkil etish; yirik xorijiy kompaniya va firmalarning korxonalari va filiallarini tashkil etish; konsessiya va lizing shartnomalari tuzish; -tenderlar eʼlon qilish; erkin iqtisodiy hududlar tashkil etish;moliyaviy aktivlarni sotish va sotib olish; Investitsiya tushunchasining mohiyatini yoritganda uning jamg'arish,qo'yish va daromad olishdan iborat dinamik jarayonini olibqarash lozim.Investitsiyaning bunday doiraviy harakatiga investitsion faoliyat orqali amalga oshiriladi. Ko'plab mamlakatlar xorijiy qo'yilmalarni jalb etish maqsadida imtiyozli sharoitlarni yaratadi ,xususan kapitallarn isaqlash va zararlarni qoplashni kafolatlaydi,imtiyozli soliq olishni kiritad iva foydani xorijga erkin o'tkazishga ruxsatberadi,olingandaromadlar va boshqalarni qayta investitsiyalashga sharoitlar yaratadi. Investitsiyaning milliy daromaddagi hissasi investitsiya me'yori deb ataladi. Bu quyidagi formula asosida hisoblanadi:
YaIM = YaIS *100 / YAMD 1.1 1 – formula YaTM—yalpi investitsiya me'yori; YalS—yalpi investitsiya summasi; YaMD—yalpi milliy daromad.

Xorijiy investitsiyalarni moliyalashtirish usullari.2 1.1 2-rasm

2 Manba : O’zbekiston Respublikasi Adliya Vazirligining qonun va normativ-huquqiy hujjatlar to’plami. Real investitsiya asosiy fondlar va aylanma mablagʻlarga investorlar tomonidan qoʻyiladigan barcha turdagi boyliklar. Moliya investitsiyalar — qimmatli qogʻozlar (aksiya, obligatsiya) sotib olishga va bank depozitlariga uzoq muddatga jalb qilingan qiyilmatlar. Intellektual investitsiyalar- mutaxassislarni tayyorlash, tajriba, ilmiy tekshirish, litzensiya va nou-xou berish, avtorlik huquqi va boshqalar. Investitsiyalar kim tomonidan kiritilishiga qarab 2 turga boʻlinadi: Ichki investitsiyalar,tashqi investitsiyalar.
Ichki investitsiyalar — mamlakat hududida ichki investorlar tomonidan amalga oshiriladigan investitsiyalar hisoblanadi. Tashqi investitsiyalar — foyda olish maqsadida chet el investorlari tomonidan boshqa davlat iqtisodiyotiga qo'yiladigan investitsiyalardir.
Investitsiyalash nuqtai nazaridan investitsiya loyihalarini tanlab olish va amalga oshirish uslubiyoti va uslubiyotini ishlab chiqish masalalari g’oyat kerak. Jahon amaliyotida faqat hayotiy muhim loyihalarni amalga oshirish zarurligini ko’rsatadigan va keng tarqalgan investitsiya loyihalari siklik kontseptsiyasi mavjud. Investitsiya loyihalari tsikli kontseptsiyasi loyihalarni tasniflashni, ularni boshqarish zarurligini nazarda tutadi. Loyihalarni boshqarish uslubiyotining «loyiha tsikli kontseptsiyasi» va «loyiha tahlili» ko’rinishlarida keng tarqalgan. Ushbu kontseptsiyalar investitsiyalarning mazmun va mohiyatidan kelib chiqqan holda pul oqimlarini vaqtli qiymati kontseptsiyasi tashkil bo’ladi. Loyihalarning ko’lami, strukturasi, resurslari, qiymati va boshqalarga qarab ularni boshqarishning maxsus usullariga ehtiyoj ortib boradi. Boshqarish aslida qo’yilgan maqsadlarga erishish vazifasini, loyihani amalga oshirish muammolarini bartaraf qilish, huquqlar va mas`uliyatlarni jamlash vazifalarini ko’zlaydi. iqtisodiyotlarning globallashuvi va integratsiyalashuvi, loyihalarni amalga oshirishda chet ellik sheriklar, turli sub`ektlar, moliya institutlarining ishtirok etishi, ular harakatlarini va faoliyatlarini muvofiqlashtirishni talab etadi. Faoliyatning muvofiqlashtirilmasligi loyihani amalga oshirishda muvaffaqiyatsizliklarga, kapitalni yo’qotish riskining ku-chayishiga olib kelishi mumkin. Investitsiyalar xususida qarorlar qabul qilishda, investitsiya loyihalarini baholash, tanlash va amalga oshirishning ilmiy asoslangan uslubiyoti va uslubidan foydalanish masalasi muhim hisoblanadi. iqtisodning globallashuvi va integratsiyasining kuchayishi, investitsiya jarayoniga chet ellik sheriklar, ko’p ukladli iqtisodiyot sohiblari va xalqaro moliya institutlarining jalb qilinishi, ular faoliyatini uyg’unlashtirishning kuchaytirilishini talab qiladi. Investitsion loyiha turli investitsiya faoliyatlarini rejalashtirish, tahlil etish, baholash va ulardan foydalanish uslubini qo’llashga imkon beradi. Rejalashtirish, hujjatlashtirish, tahlil va baholash uslubiyoti esa investitsiya imkoniyatlarini taqqoslashga imkon beradi. Investitsiya loyihasi o’zining sifat- tavsiflariga ega. Ulardan quyidagilarni qo’rsatish mumkin: O’zining maxsus maqsadlariga egaligi; maxsus faoliyat uchun boy bo’lmagan resurslarni taqsimlashni talab etishi; hozirgi xarajatlar evaziga daromadlarning kelajakda kutilishi; pirovard natijada investitsiyalarni yaratishning nazarda tutilishi; o’zining yagonaligi, noyobligi tufayli muayyan miqdordagi resurslarni talab qilishi; chet ellik agentlarning, investorlar mablag’larining, kreditlarining jalb etilishi
xarajatlarni oqilona ishlatishini talab etishi; aniq va noaniq risklar bilan to’qnashishi bilan farqlanib turadi. Yuqorida ko’rsatib o’tilgan va boshqa tavsiflardan kelib chiqqan holda investitsiya loyihasiga muayyan ishlab chiqarish quvvatlariga kelajakda alohida turdagi samaralar keltirishi zarur bo’lgan, aniq belgilangan tadbirlar yo’li bilan resurslarni investitsiyalash bo’yicha takliflar to’plami tarzida ta`rif berish mumkin.
B
u chizmada investitsiyalarning turlari 1.1 3 -chizma
Investitsion loyihalarni amalga oshirish jarayonida investitsiya faoliyati ishtirokchilari o`rtasida vujudga keladiganiqtisodiy munosabatlardir.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida shar bir investitsiya turining o`ziga xos o`rni bo`ladi. Moliyaviy investitsiyalar tarkibiga mashalliy va xorijiy mamlakatlarning pul birliklari, banklardagi omonatlar, depozit sertifikatlar, aktsiyalar, obligatsiyalar, veksel‘‘lar va boshqa qimmatli qog`ozlar shamda tenglashtirilgan boyliklar kiradi.
Moddiy investitsiyalar tarkibiga asosiy fondlar, ya`ni binolar, asbob-uskunalar, inshootlar, kommunikatsiyalar va boshqa turdagi asosiy ishlab chiqarish fondlarining aktiv va passiv qismlari kiradi.
Aqliy (intellektual) investitsiyalar miqdori juda rangbarangdir, ya`ni ular mulkiy shuquqlar shaklidagi investitsiyalar aqliy meshnatga oid shakldagi investitsiyalar va tabiiy resurslardan foydalanish shaklidagi investitsiyalardan iborat.Mulkiy huquqlar guruhiga kiradigan investitsiyalarning xillari bozor munosabatlarining
3Manba : O’zbekiston Respublikasi Adliya Vazirligining qonun va normativ-huquqiy hujjatlar to’plami nechog`lik rivojlanganligiga, milliy bozorlarning o`ziga xos tomonlariga qarab har xil bo`ladi. Aqliy mehnatga oid haq-huquqlar shaklidagi investitsiyalar tarkibiga mualliflik huquqlari, ―nou-xau‖, kashfiyotlar, tovar belgilariga beriladigan litsenziyalar va boshqa xil egalik huquqlari kiradi.

Moliyaviy investitsiyalarning muddatli ko’rinishi 1.1 4-chizma

Investitsiya faoliyatida investorlar har bir mamlakatdagi investitsiya muhiti bilan bogʻliq boʻlgan koʻpdan-koʻp xatarlarga duch keladilar. Shu sababli Investitsiyani, ayniqsa, chet el Investitsiyalarini su-gʻurta qilish muhim ahamiyatga ega. Oʻzbekistonda xorijiy Investitsiyalarnilarni sugʻurtalash sohasida 1994 y.da tashkil etilgan "Oʻzbekinvest" eksport-import milliy sugʻurta kompaniyasi faoliyat olib boradi
4 Manba : O’zbekiston Respublikasi Adliya Vazirligining qonun va normativ-huquqiy hujjatlar to’plami Investitsion jarayonning subyektlari va obyektlari. Investitsiya jarayonining subyektlarini quyidagicha turkumlash Maqsadga muvofiq:
1 )buyurtmachilar;
2)investorlar ;
3 )investitsiya faoliyati obyektlaridan foydalanuvchilar; 4)pudratchilar;
5 )ishbajaruvchilar; 6)tijorat,qo'shma,xususiy va xorijiy banklar; 7 )sug'urta kompaniyalari;
8 )investitsion fondlar ; 9)ta'minotchilar.
Investorlar—investitsiy ajarayoniningasosi ysubyektlaribo'lib,

o'z mablag'lari,qarz va jalb qilingan mablag'larning investitsiyalar shaklid akiritishni va ulardan foyda olish maqsadid afoydalanishni amalga oshiradi. Investitsion jarayonning subyektlari sifatida tadbirkorlar,

tashkilot(korxona)lar va ularning birlashmalari,muayyan obyektga mablaglar kiritishdan foyda(yoki boshqa foydali samara)olishni rejalashtirgan davlat organlari va investitsion fondler qatnashishi mumkin.

Quyidagilar investorlar bo'lishi mumkin:

—O'zbekiston Respublikasi hukumati davlat mulkini boshqarish yoki mulk huquqlari bilan ta'minlangan organla rshaklida;

—mahalliy o'zini-o'zi boshqarish organlari qonunchilik tartibida belgilangan organlar va xizmatlar shaklida ;
—mahalliy korxonalar,shuningdek,nizomida zarur huquqlar bilan ta'minlangan tadbirkorlik birlashmalari,tashkilotlar va boshqa yuridik shaxslar ;
—xorijiy mamlakatlar bilan tashkil qilingan qo'shma korxonalar, tashkilotlar va boshqa yuridik shaxslar ;
—milliy va xorijiy kredit tashkilotlari;

—xorijiy yuridik shaxslar ;

—xorijiy davlatlar ularning hukumatlari tomonidan vakil qilingan organlar shaklida;

—xalqaro tashkilotlar .

Jamg'arilgan resurslar investitsion obyektlariga qarab real,moliyaviy va intellektual investitsiyalarga bo'linadi.

Bozoriqtisodiyoti sharoitida investitsion obyektlari. 5 1.2 1-chizma.

Biz intellectual investitsiyani alohida turgani ajratishkerak, degan iqtisodchilar fikriga qo'shilamiz.Chunki,ilmiy texnika taraqqiyoti juda tez rivojianayotgan hozirgi davrda intellektual potensia lishlab chiqarishning eng faol bo'g'ini bo'lib
4Manba : O’zbekiston Respublikasi Adliya Vazirligining qonun va normativ-huquqiy hujjatlar to’plami
qolmoqda.Shuning uchun hamrivojlangan davlatlarda kadrlar tayyorlash ilmiy tekshirish va ta'lim sohasiga qilinadigan xarajatlar yil sayin oshib bormoqda. Intellektual investitsiya kadrlar tayyorlash ,ilmiytekshirish ,ta'lim va boshqa ko'rinishdagi intellectual salohiyatlarga investorlar qo'yadigan barcha turdagi boyliklardir.Ishlab chiqarishning fan va texnikani ta'siri kuchayib borishi bilan intellectual investitsiyalarning
Ahamiyati yanada oshib boradi. Asosiy fondler va aylanma mablag'larga investorlar qo'yadigan barcha turdagi boyliklar real investitsiyalar deb tushiniladi .Hozirgi davrdaR espublikamiz xalq xo'jaligi tarmoqlarini tarkibiy qayta qurish uchun texnika-texnologiya va katta hajmdagi qurilish ishlarini amalga Oshirishning zarurligi mulkiy investitsiyalarga ehtiyojni yanada oshiradi. Bu ehtiyojni qondirishning asosiy yo'llaridan biri korxonalarda investitsion jarayonni rag'batlantirish hisoblanadi. Moliyaviy investitsiyalar deb esa aksiya,obligatsiya va boshqa turdagi qimmatliqog'ozlar,muddatlidepozitlarga qo'yilgan investitsiyalarga aytiladi.Respublikamizda moliyaviy bozor endi shakllanayotganligi sababli moliyaviy investitsiyalar qo'yish hali ancha rivojlantirilishi lozim.Mulkningdavlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish jarayonining rivojlanishi bilan qimmatli qog'ozlar taraqqiy etib,moliyaviy investitsiyalar qo'yish jarayoni faollashadi. Buholatlarning keng tarzda rivojlanishi va jadallashuvi natijasida iqtisodiyotimizda umumiy investitsion jarayon faolligi oshadi.
Xorijiy investitsiyalar - bu chet el investorlari tomonidan yuqori darajada daromad olish, samaraga erishish maqsadida mutloq boshqa davlat iqtisodiyotining, tadbirkorlik va boshqa faoliyatlariga safarbar etadigan barcha mulkiy, moliyaviy, intellektual boyliklaridir. Xorijiy investitsiyalari ichki investitsiyalardan farqli holda tashqi moliyalashtirish manbaiga kiradi. Xorijiy investitsiyalarning ichki investitsiyalardan farqi shundaki, ularda investor boshqa mamlakat fuqarosi buladi. Iqtisodiy mazmuniga ko`ra xorijiy investitsiyalar ssuda kapitali (ya`ni qarz va kredit), xamda bevosita va portfel‘
investitsiyalarga bulinadi. Investitsiyalar nimaga yunaltirilganligi ular kaysi xorijiy investitsiya turiga kirishini belgilaydi.
Xorijiy investitsiyalar qo`shma korxonalarda o`z xissasi bilan katnashib, xorijiy investorlarga to`liq tegishli bo`lgan korxonalarni yaratish, xususiylashtirishda katnashish, xorijiy sheriklar bilan bank tuzish, qimmatbaxo qog`ozlarni sotib olishi, yer va boshqa tabiiy resurslardan foydalanish xuquqiga ega bo’lishi, erkin iqtisodiy hududlarda faoliyat olib borishlari
mumkin.

Xorijiy investitsiyalarga asosan 2 gurux omillar ta`sir ko`rsatadi:

iqtisodiy omillar:

-ishlab chiqarishning rivojlanishi va iqtisodiy o’sish sur`atlarining bir maromda ushlab turilishi;

-jahon va alohida mamlakatlar iqtisodiyotida chuqur tarkibiy siljishlarning amalga oshirilishi (ayniksa, fan-texnika tarakkiyoti yutuqlari va jahon xizmatlar bozori taraqqiyoti ta`siri ostida olib borilishi);
-ishlab chiqarishni xalqaro ixtisoslashuvi va kooperatsiyalashuvining chukurlashuvi;
-jahon iqtisodiyotini transmilliylashtirilishini o`sib borishi

(AQSh Transmilliy korporatsiya (TMK)lari xorijiy filiallarining mahsulot ishlab chiqarish xajmi AQSH tovar eksportidan 4 marotaba ortiqdir);

-ishlab chiqarishning baynalminallashuvi va integratsiya jarayonlarining chuqurlashib borishi;
-xalqaro iqtisodiy munosabatlar (XIM)ning faol rivojlanishi va boshqalar.

siyosiy omillar:

-kapital eksporti (importi)ni erkinlashtirish (Erkin iqtisodiy hududlar (EIX), offshor hududlari va boshqa.);
-rivojlanayotgan mamlakatlarda industirlashtirish siyosatini olib borish;

-iqtisodiy isloxotlarni olib borish (davlat korxonalarini xususiylashtirish, xususiy sektorni va kichik biznesni qo`llabquvvatlash);

-bandlik darajasini ushlab turish siyosatini olib borish va boshqalar.

Investitsiya faoliyatining rivoji uchun mazkur omillar talilil qilinishi lozim bo'ladi.Bu tahlil mablag'lari yo'nalishining eng maqbulu sulini tanlash va kelajakda har bir hududga mos keladigan investitsiya siyosatini belgilash imkoniyatini beradi. Shuni ta'kidlashl ozimki, investitsion siyosatda faqatgina bozor mexanizmiga tayanib ish yuritish mumkin emas.Chunki,u iqtisodiyotning tarmoqlariga turlicha ta'sir ko'rsatadi.

Mamlakatimiz sanoatini yuksaltirish bo‘yicha belgilangan ustuvor vazifalar amalga oshirilayotgan investitsiya siyosati bilan chambarchas bog‘liqdir. O‘zbekistonda sarmoyadorlar uchun qulay investitsiya muhiti, imtiyoz va preferensiyalar tizimi yaratilgan. Iqtisodiyotimizga jalb etilayotgan xorij sarmoyasining yildan-yilga ortayotgani buning yaqqol dalilidir.
Xalqaro investitsiya huquqining asosiy qoidalarini o‘zida mujassam etgan O‘zbekiston Respublikasi investitsiya qonunchiligi MDH mamlakatlari qonunchiligi tizimida eng ilg‘orlardan hisoblanadi.
O‘zbekiston Respublikasining “Chet el investitsiyalari to‘g‘risida”, “Investitsiya faoliyati to‘g‘risida”, “Chet ellik investorlar huquqlarining kafolatlari va ularni himoya qilish choralari to‘g‘risida”gi qonunlari va boshqa qator me’yoriy-huquqiy hujjatlar xorijiy investitsiyalarni jalb qilish sohasini huquqiy tartibga solish asosi bo‘lib xizmat qilmoqda.

Tadbirkorlik va boshqa turdagi faoliyatga yo'naltirilayotgan investitsiya shakllarini guruhlash.6 1.2 2-chizma.

Investitsiyalarni amalga oshirishning asosiy bosqichlari quyidagilardir:

birinchidan ,resurslarn ikapitalqo'yilmalarga aylantirish,ya'ni resurslarni investitsion faoliyat natijasi hisoblangan obyektlarga o'tkazish;

ikkinchidan ,capital qo'yilmalar uchun sarflangan mablag'lar pirovard natijada investitsiyalar miqdorini oshirish va yangi iste'mol qiymatini yaratish;
6 Manba : O’zbekiston Respublikasi Adliya Vazirligining qonun va normativ-huquqiy hujjatlar to’plami

uchinchidan, ijtimoiy samara yaratish,ya'ni investitsiya faoliyatining pirovard maqsadini amalga oshirish kiradi.

Bozor iqsodiyoti sharoitida investitsiya tizimi7 1.2 3 - chizma

7 Manba : O’zbekiston Respublikasi Adliya Vazirligining qonun va normativ-huquqiy hujjatlar to’plami

O‘zbekiston iqtisodiyotida xorijiy investitsiyalarning rivojlanishi.

Hozirgi kunda mamlakatimiz iqtisodiyotiga chet el investitsiyalarini jalb etish uchun qulay shart-sharoitlar yaratish, ularni huquqiy himoya qilishning amaliy mexanizmiarini joriy etish va investitsion muhitni yanada yaxshilash iqtisodiy rivojlanish sohasidagi eng muhim vazifalardan biri hisoblanadi. Shu o‘rinda ―Chet ellik investorlar huquqlarining kafolatlari va ularni himoya qilish choralari to‘g‘risida‖gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuniga muvofiq va respublikaga to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalarni jalb qilish uchun yanada qulay shart- sharoitlarni ta‘minlash, xorijiy investitsiyalarni ishonchli huquqiy himoya qilishning amaliy mexanizmini barpo etish, mana shu asosda mamlakatdagi investitsiya muhitini yanada yaxshilash maqsadida 2003 yil 2-mayda 205-son to‘g‘ridan to‘g‘ri xorijiy investitsiyalarni huquqiy himoya qilishni kuchaytirishga doir qo‘shimcha choratadbirlar to‘g‘risida‖ gi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining alohida qarori qabul qilinganligini aytib o‘tish joizdir.О‘zbekiston iqtisodiyoti bugun jahon iqtisodiyotining ajralmas qismiga aylandi. Mamlakatimiz eksport salohiyati yildan-yilga oshmoqda, tashqi bozorlarga xomashyo emas, yuqori qo‘shimcha qiymatga ega tayyor mahsulotlar yetkazib berilmoqda. O‘zbekiston sanoatini rivojlantirish bo‘yicha belgilangan ustuvor yo‘nalishlar amalga oshirilayotgan investitsiya siyosati bilan bevosita bog‘liqdir. O‘zbekistonda investorlar uchun qulay investitsiya muhiti, imtiyozlar va preferensiyalar tizimi yaratilgan. Iqtisodiyotimizga jalb etilayotgan xorijiy investitsiyalar oqimining yildan-yilga ko'payib borayotgani ham shundan dalolat beradi. Mamlakatimizning investitsion jozibadorligi keng ko‘lamli sotish bozorlarining mavjudligi, Yevroosiyoning investitsion hamda savdo-iqtisodiy hamkorlik istiqbollarini belgilab beruvchi multimodal kommunikatsiya tizimiga integratsiyalashgan transport infratuzilmasining rivojlangani bilan ham bog‘liq. O‘zbekistonga investitsiya kiritayotgan xorijiy kompaniyalar beshta yirik va jadal rivojlanib borayotgan bozor- 300 milliondan ortiq kishi savdo-sotiq qiladigan

bozorlarga ega MDH mamlakatlari, Markaziy va Sharqiy Yevropa, Janubiy hamda Janubi-sharqiy Osiyo, Yaqin Sharq davlatlariga chiqish imkoniga ega bo‘lmoqda. Xalqaro investitsiya huquqining asosiy qoidalari, jumladan, xorijiy investorlar huquqlarini kafolatlash, investorlarga muayyan referensiyalar taqdim etish to‘g‘risidagi qoidalar va boshqalarni o‘zida mujassam etgan. O‘zbekiston Respublikasining investitsiya qonunchiligi MDH mamlakatlari qonunchilik tizimida yetakchi o‘rinlardan birini egallaydi xorijiy investitsiyalar jalb etilishini rag‘batlantirish, shuningdek, xorijiy investorlar bilan ishlashdagi turli byurokratik g‘ovlar va to‘siqlarni bartaraf etish, xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalar faoliyatiga davlat va nazorat idoralari tomonidan noqonuniy aralashuvlarga yo‘l qo‘ymaslik maqsadida 2012-yilning 10-aprelida birinchi Prezidentimiz Islom Karimovning ―To‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar jalb etilishini rag‘batlantirishga oid qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida‖gi farmoni qabul qilindi.Mamlakatimizda samarali qonunchilik bazasi yaratilgani tufayli iqtisodiyotning yetakchi tarmoqlarida xorijiy investitsiyalar ishtirokida 4,2 mingdan ziyod korxona tashkil etilib, muvaffaqiyatli faoliyat ko‘rsatmoqda,
2016 yil tog’-kon sanoatining ulushi jami xorijiy investitsiyalarning iqtisodiy faoliyat turlari bo’yicha 31,1 foizini tashkil etgan bo’lsa, bu ko’rsatkich 2017 yilda 56,8 foizini tashkil etdi. Ammo ishlab chiqarish sanoati esa kapayish tendensiyasiga ega bo’lib, 2016 yilda 27,4 foizni tashkil etgan bo’lsa, bu ko’rsatkich 2017 yilda 14,8 foizni tashkil etdi. Bundan tashqari qishloq xo’jaligini rivojlantirishga qaratilgan hukumatning sa’y-harakatlariga qaramasdan qishloq xo’jaligiga yo’naltirilgan xorijiy investitsiyalar hajmi tarmoq ehtiyojiga nisbatan past darajada saqlanib turibdi.
2017 yilda asosiy kapitalga xorijiy investitsiya va kreditlarni xorijiy investorlar bo’yicha tarkibi Rossiya Federatsiyasi yetakchilik qilmoqda. Bu mamlakat investitsiyalari ishtirokida tabiiy gaz qazib chiqarishda – 9016,3 mlrd. so’m, axborot va aloqa – 467,4 mlrd. so’m, boshqa nometall mineral mahsulotlar ishlab chiqarishda – 10,5 mlrd. so’m, metallurgiya sanoatida – 10,4 mlrd. so’m va boshqa
ko’plab faoliyat turlari bo’yicha investitsiyalar o’zlashtirildi. Xitoy Xalq Respublikasi investitsiyalari ishtirokida rezina va plastmassa mahsulotlari ishlab chiqarishda – 458,8 mlrd. so’m, tabiiy gaz chiqarish – 451,5 mlrd. so’m, aloqa – 544,0 mlrd. so’m, boshqa nometall mineral mahsulotlar ishlab chiqarish – 149,7 mlrd. so’m va boshqa o’nlab faoliyat turlari bo’yicha o’zlashtirildi. Yaponiya davlati investitsiyalari hisobidan o’zlashtirilgan investitsiyalar loyihalari quyidagilardan iborat: quruqlikdagi va quvur transportida – 445,3 mlrd. so’m, elektr, gaz, va bug’ bilan ta’minlash, havoni konditsiyalashda – 387,9 mlrd. so’m, kimyo mahsulotlari ishlab chiqarishda – 209,5 mlrd. so’m hamda aloqa faoliyat turida – 90,0 mlrd. so’m.

Investitsiyalarning 2018 – 2019 yillar yanvar –mart oraliqdagi ummumiy xajmga nisbatan foiz xisobida.8 1.3 1- jadval

Jadvalda ko’rinadiki 2018 yil turar joy qurilish 33.6%qaytaishlash sanoatiga 26.5%,elektr gaz bilan ta’minlash 3.4 %chakan savdoga 5.6% qishloq xo’jaligi 11.3,tashish va saqlash5.3% tog’ kon sanoati 5.3% qurilish 1.7% texnik faoliyat 0.3%,xizmatlar ko’rsatish 0.2%, sog’liqni saqlash 1.5% boshqa faoliyat turlari 5.3%
8Manba : O`zbekiston Respublikasi Davlat statistika Qo`mitasi
-ni tashkil qilgan bo’sa 2019 – yilga kelib bu ko’rsatkich turar joy qurlishiga 13.4% qayta ishlash sanoatiga 36.6% elektr gaz bilan ta’minlash 3.3 %chakana savdoga2.9% qishloq xo’jaligi 15.5%,tashish va saqlash 4.9% tog’ kon sanoati 0.3% qurilish 1.6% texnik faoliyat 0.4%,xizmatlar ko’rsatish 0.5%, sog’liqni saqlash 4.2% boshqa faoliyat turlari 16.4% tashkil qilib kelmoqda.
Uzoq yillar mobaynida Markaziy Osiyo mamlakatlari bo’yicha olingan natijalarga qaraganda, to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalarning iqtisodiy o’sishga hissa qo’shishi va bu mezbon mamlakatning avtoritar rejim sifatida tavsiflangan O’zbekistonga qaramasdan, demokratik rejimga ega bo’lishi muhimdir. Markaziy Osiyoning ko’pgina mamlakatlari qishloq xo’jaligi va ishlab chiqarish sohasida to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalarni o’zlashtirishdi, O’zbekiston esa tog’-kon, qishloq xo’jaligi, energetika, xizmat ko’rsatish, to’qimachilik va sayyohlik sohalarida ko’plab to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalarni o’zlashtirdi. Shunga qaramay, har ikki holatda ham tabiiy resurslar ko’pligi sababli mamlakatlar to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalarni jalb qilishdi. Nihoyat, Markaziy Osiyo mamlakatlari uchun qonun ustuvorligini ta’minlash muhimdir, biroq O’zbekistonga nisbatan amalga oshirilgan huquqiy islohotlar ko’proq xorijiy investitsiyalarni jalb qilish uchun yetarli emas edi, biroq O’zbekiston hukumati mintaqaning boshqa mamlakatlariga nisbatan muvaffaqiyatli atrof-muhit siyosatini qo’lladi.
2018 yilga kelib ham mamlakatimizda investitsiyaga doir qator ijtimoiyiqtisodiy islohotlar amalga oshirildi. 2018 yil 21 iyunda O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev raisligida tarmoqlar va hududlarda investitsiya loyihalarini amalga oshirish holati, to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalarni jalb etish va o’zlashtirish natijalari tahliliga bag’ishlangan videoselektor yig’ilishi bo’lib o’tdi. Mamlakatimizda investitsiya muhiti yaxshilangani natijasida iqtisodiyot tarmoqlari va hududlarga to’g’ridan-to’g’ri sarmoyalar faol kirib kelmoqda. Xususan, 2018- yilning besh oyida 776 ta yangi qo’shma va xorijiy korxona ro’yxatdan o’tkazildi. Bu o’tgan yilning mos davriga nisbatan 496 taga ko’pdir. Yig’ilishda Prezidentimiz investitsiyalarni, eng avvalo, to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalarni jalb etish va
samarali o’zlashtirishni ta’minlash – barcha darajadagi rahbarlarning eng muhim vazifasi ekanini alohida ta’kidladi. Xorijiy davlatlarga tashriflar va muzokaralar natijasida qiymati 17 milliard dollar bo’lgan 182 ta istiqbolli loyihani amalga oshirish to’g’risida birlamchi kelishuvga erishilgan. Ushbu investitsiyalarni o’zlashtirish biznes-reja va texnikiqtisodiy asoslarni tayyorlash bilan bog’liq. Shu bois bu boradagi ishlarni jadallashtirish, xorijiy investitsiyalarni istiqbolli loyihalarga yo’naltirish va yuqori samaradorlikka erishish bo’yicha ko’rsatmalar berildi. Keng imkoniyatlari bo’lishiga qaramay, Buxoro viloyatida xorijiy investitsiyalar ishtirokida 10 ta loyiha, Navoiyda 9 ta, Qashqadaryoda atigi 1 ta loyiha amalga oshirilmoqda. Ayniqsa, Qashqadaryoda 13 tumanda, Farg’onada 11, Surxondaryoda 10, Toshkent, Buxoro, Jizzax viloyatlarida 8 tadan, Xorazm, Navoiy viloyatlarida 7 tadan, Qoraqalpog’iston va Samarqandda 6 tadan, Andijon va Sirdaryoda 5 tadan, Namangan viloyatida 4 ta tumanda xorijiy investitsiya ishtirokida birorta ham loyiha rejalashtirilmagani tanqid ostiga olindi.
O’zbekiston Respublikasi investitsiya siyosati xorijiy investitsiyalarni jalb qilish uchun yanada qulay shart-sharoitlarni ta’minlash, xorijiy investitsiyalarni ishonchli huquqiy himoya qilishning amaliy mexanizmini barpo etish, mana shu asosda mamlakatdagi investitsiya muhitini yanada yaxshilashda MDH mamlakatlari orasida yetakchi hisoblanadi

Asosiy kapitalga bo’lgan investisiyalar o’sish su’ratlari .9 1.3 1- rasm

Rasmda 2017,2018,2019 yilar tasvirlangan bo’lin unda investitisiyalr kirimi oshib boryotganini ko’rishimiz mumkin 2017 yilda 107.1% 2018yilda 118.1% 2019yilda 133.9% ni tashkil qilayotganini ko’rishimiz mumkin.

Sohaning muhim me’yoriy hujjatlari: Hozirgi kunda mamlakatimiz iqtisodiyotiga chet el investitsiyalarini jalb etish uchun qulay shart-sharoitlar yaratish, ularni huquqiy himoya qilishning amaliy mexanizmiarini joriy etish va investitsion muhitni yanada yaxshilash iqtisodiy rivojlanish sohasidagi eng muhim vazifalardan biri hisoblanadi.
Xorijiy investorlаr vа xorijiy investitsiyalаr ishtirokidаgi korxonаlаr tomonidаn o`z ishlаb chiqаrish ehtiyojlаri uchun olib kelinаyotgаn mol-mulkni аniqlаsh tаrtibi to`g`risidа markazlashgan va markazlashmaga investitsiyalar kiritilgan

9 Manba : O`zbekiston Respublikasi Davlat statistika Qo`mitasi

Markazlashgan va arkazlashmagan investitsiyalar ko’lami 2018 – 2019 yil yanvar mart oylarida foiz ko’rinishida .10 1.3 2 - rasm

Rasmda 2018 yil markazlashmagan investitsiylar 97.6% markazlashgan 13.2% tashkil qilgan.2019ga kelib bu ko’rsatkich markazlashmagan 86.8% foizga tushib markazlashgan 13.2 % ga ko’tarilganini koo’rishimiz mumkin
Bugungi kunda salohiyatli xorijiy investorlar investitsiya kiritishning quyidagi turli shakllarini
100 % xorijiy kapital asosida korxona tashkil etish;
Xususiylashtirilayotgan korxonalar aksiya paketlarini bir qismi yoki yarmini sotib olish.
Hamkorlik qo’shma korxona tashkil etish ;

Xorijiy investitsiya asosida tashkil etiladigan korxonalarga quyidagi shartlar qo‘yiladi:

Ustav fondida eng kamida 150 ming AQSh dollariga teng mablag‘ning bo‘lishi;

10 Manba: O`zbekiston Respublikasi Davlat statistika Qo`mitasi

Korxona tashkilotchilaridan biri xorijiy yuridik shaxs bo‘lishi lozim;
Korxona ustav fondidagi mablag‘ning eng kamida 30 %i xorijiy investitsiya ulushi bo‘lishi lozim.
II- Bob Xorijiy investitsiya va uning korxona faoliyati va samaradorligiga ta’siri
Xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalarni tashkil etishni va ularning faoliyatini samaradorliga oid qo'shimcha chora-tadbirlar to'g'risida
Mazkur qaror O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2018-yil 30- martdagi 252-sonli “O‘zbekiston Respublikasi Hukumatining ayrim qarorlariga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish, shuningdek, ba’zi qarorlarini o‘z kuchini yo‘qotgan deb hisoblash to‘g‘risida (O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Prokuratura organlarining qabul qilinayotgan normativ-huquqiy hujjatlar ijrosini ta’minlashdagi faoliyati samaradorligini oshirish bo‘yicha qo‘shimcha chora- tadbirlar to‘g‘risida” 2018-yil 15-fevraldagi PQ-5343-son Farmoni)”gi qaroriga asosan tuzilgan.

Investitsiya kiritish uchun kerak bo’lgan qadamlar.11 2.1 1- rasm

11 Manba : O’zbekiston Respublikasi Adliya Vazirligining qonun va normativ-huquqiy hujjatlar to’plami

“Chet ellik investorlar huquqlarining kafolatlari va ularni himoya qilish choralari to‘g‘risida” O‘zbekiston Respublikasi Qonuniga muvofiq va respublikaga to‘g‘ridan to‘g‘rixorijiy investitsiyalarni jalb qilish uchun yanada qulay shart- sharoitlarni ta’minlash, xorijiy investitsiyalarni ishonchli huquqiy himoya qilishning amaliy mexanizmini barpo etish, mana shu asosda mamlakatdagi investitsiya muhitini yanada yaxshilash maqsadida Vazirlar Mahkamasi qaror qiladi:
O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligiga xorijiy investorlarning va xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalarning huquqiy himoya qilinishini ta’minlash vazifasi yuklansin.
Belgilab qo‘yilsinki, O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligining xorijiy investorlarning va xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalarning huquqlarini himoya qilishni ta’minlashga doir qarorlari vazirliklar, idoralar, xo‘jalik birlashmalari, viloyatlar, shaharlar va tumanlar hokimliklari uchun majburiy hisoblanadi.
(1-band O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2012-yil 13-sentabrdagi 268-sonli qarori tahririda — O‘R QHT, 2012-y., 37-son, 429-modda)
O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tuzilmasida Tadbirkorlik subyektlari va xorijiy investitsiyalarni huquqiy himoya qilish boshqarmasi, Qoraqalpog‘iston Respublikasi Adliya vazirligi, viloyatlar va Toshkent shahar adliya boshqarmalarida esa – tegishli bo‘limlar tashkil etilsin.
O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligining Tadbirkorlik subyektlari va xorijiy investitsiyalarni huquqiy himoya qilish boshqarmasi va tegishli bo‘limlarning joriy ta’minotini moliyalashtirishni nazarda tutsin.
(2-band O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016-yil 26-apreldagi 122-sonli qarori tahririda — O‘R QHT, 2016-y., 17-son, 176-modda)
O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi:
ikki hafta muddatda Xorijiy investitsiyalar va xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalarni huquqiy himoya qilish boshqarmasining tuzilmasini va Boshqarma to‘g‘risidagi nizomni tasdiqlasin;
O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi, Davlat soliq qo‘mitasi, Davlat bojxona qo‘mitasi hamda boshqa manfaatdor vazirliklar va idoralar bilan birgalikda xorijiy investorlar va xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalarga nisbatan amaldagi imtiyozlar va kafolatlar ro‘yxatini, ularni qo‘llash bo‘yicha sharhlar bilan birgalikda, ikki oy muddatda tayyorlasin;
Xorijiy sarmoyalar bo‘yicha agentlik bilan birgalikda O‘zbekiston Respublikasidagi xorijiy investorlar faoliyatini tartibga soluvchi normativ-huquqiy hujjatlarning tizimlashtirilgan to‘plamini Internet tarmog‘iga joylashtirish uchun xorijiy tillarda uch oy muddatda tayyorlasin.
Vazirlar Mahkamasining Tashqi iqtisodiy aloqalar va xorijiy investitsiyalar departamenti xorijiy investorlar va xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalarni huquqiy himoya qilish bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi mintaqaviy bo‘limlarining moddiy-texnika bazasini qo‘llab-quvvatlash uchun grantlar jalb etilishiga ko‘maklashsin.
Adliya vazirligi hamda Vazirlar Mahkamasining Tashqi iqtisodiy aloqalar va xorijiy investitsiyalar departamenti xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalar faoliyatining doimiy monitoringini olib borsinlar hamda xorijiy investorlardan tushayotgan murojaatlar va takliflarni batafsil o‘rganib chiqsinlar va to‘g‘ridan to‘g‘rixorijiy investitsiyalarni jalb etish va xorijiy investorlarning huquqlari himoya qilinishini ta’minlash bo‘yicha ishlarni tashkil etishni yanada yaxshilash yuzasidan aniq takliflar bilan birgalikda tahliliy materiallarni Vazirlar Mahkamasiga yilning har choragida taqdim etsinlar.
O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi bir oy muddatda manfaatdor vazirliklar va idoralar bilan birgalikda qonun hujjatlariga mazkur qarordan kelib chiquvchi o‘zgartirishlar kiritlib tasdiqlansin.
Hozirda O’zbekitonga erkin iqsodiy zonalariga kiritilyotgan xorijiy investitsiyalarning hududiy bo’limlar bo’yicha ko’rsatkichlari

O’zbekiston hududlaridai investitsiya kirtilib rivojlanyotgan viloyatlar kesimida taqsimot .12 2.1 2- rasm

Rasmda O’zbekiston viloyatlarining xorijiy investitsiya ishtirokida rivojlanish su’ratlarini ko’rishimiz mumkin bunda Xorazm,Navoiy ,Buxoro Jizzax Toshkent Farg’ona viloyatlaridda yuqori texnologik mahsulotlarni ishlab chiqarisg asoslangan invvestitsiyalr yo’naltirilgan bundan tashqari Qoraqalpog’iston Samaqrqand Sirdaryo , Surxandaryo Namangan viloyatlariga farmasevtika mahsulotlarni ishlab chiqarish orxonasi yo’lga qo’yilib bu O’zbekitoning texnoparklar sonini 9taga erkin iqsodiy zonalarini 14taga kichik sanoat zonalarini 65taga yetirib Respublika rivojlanishiga sabab bo’lgan.

Hozirgi kunda mamlakatimiz iqtisodiyotiga chet el investitsiyalarini jalb etish uchun qulay shart-sharoitlar yaratish, ularni huquqiy himoya qilishning amaliy mexanizmiarini joriy etish va investitsion muhitni yanada yaxshilash iqtisodiy rivojlanish sohasidagi eng muhim vazifalardan biri hisoblanadi.
12 Manba : O`zbekiston Respublikasi Davlat statistika Qo`mitas
О’zbekiston iqtisodiyoti bugun jahon iqtisodiyotining ajralmas qismiga aylandi. Mamlakatimiz eksport salohiyati yildan-yilga oshmoqda, tashqi bozorlarga xomashyo emas, yuqori qo’shimcha qiymatga ega tayyor mahsulotlar yetkazib berilmoqda. O’zbekiston sanoatini rivojlantirish bo’yicha belgilangan ustuvor yo’nalishlar amalga oshirilayotgan investitsiya siyosati bilan bevosita bog’liqdir. O’zbekistonda investorlar uchun qulay investitsiya muhiti, imtiyozlar va preferensiyalar tizimi yaratilgan. Iqtisodiyotimizga jalb etilayotgan xorijiy investitsiyalar oqimining yildan-yilga ko'payib borayotgani ham shundan dalolat beradi.
Mamlakatimizning investitsion jozibadorligi keng ko’lamli sotish bozorlarining mavjudligi, Yevroosiyoning investitsion hamda savdo-iqtisodiy hamkorlik istiqbollarini belgilab beruvchi multimodal kommunikatsiya tizimiga integratsiyalashgan transport infratuzilmasining rivojlangani bilan ham bog’liq. O’zbekistonga investitsiya kiritayotgan xorijiy kompaniyalar beshta yirik va jadal rivojlanib borayotgan bozor- 300 milliondan ortiq kishi savdo-sotiq qiladigan bozorlarga ega MDH mamlakatlari, Markaziy va Sharqiy Yevropa, Janubiy hamda Janubi-sharqiy Osiyo, Yaqin Sharq davlatlariga chiqish imkoniga ega bo’lmoqda. Xalqaro investitsiya huquqining asosiy qoidalari, jumladan, xorijiy investorlar huquqlarini kafolatlash, investorlarga muayyan preferensiyalar taqdim etish to’g’risidagi qoidalar va boshqalarni o’zida mujassam etgan. O’zbekiston Respublikasining investitsiya qonunchiligi MDH mamlakatlari qonunchilik tizimida yetakchi o’rinlardan birini egallaydi. “Xorijiy investitsiyalar to’g’risida”gi, “Investitsiya faoliyati to’g’risida”gi, “Chet ellik investorlar huquqlarining kafolatlari va ularni himoya qilish choralari to‘g‘risida”gi qonunlar, shuningdek, davlatimiz rahbarining va hukumatimiz qarorlari shaklida qabul qilinayotgan qator

2019 – 2020 yilarda xoirjiy mamlakatlarda kirib kelgan investitsiyalar .13

3- rasm

Me’yoriy-huquqiy hujjatlar O’zbekiston Respublikasida xorijiy investitsiyalarni jalb qilishni huquqiy jihatdan tartibga solishda mustahkam asos bolib xizmat qilmoqda.

Jumladan, yuqori texnologiyali ishlab chiqarishlarni rivojlantirishga to’g’ridan- to’g’ri qo‘yilmalar kiritayotgan xorijiy investorlar uchun maksimal darajada qulay investitsiya muhitini yaratish. ishlab chiqarishlarni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik yangilash bo’yicha loyihalarni amalga oshirish uchun xorijiy investitsiyalar jalb etilishini rag’batlantirish, shuningdek, xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalar faoliyatiga davlat va nazorat idoralari tomonidan noqonuniy aralashuvlarga yo’l qo’ymaslik maqsadida 2012-yilning 10-aprelida Prezidentimiz Islom Karimovning “To’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalar jalb etilishini rag’batlantirishga oid qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi farmoni qabul qilindi.Mamlakatimizda samarali qonunchilik bazasi yaratilgani tufayli iqtisodiyotning yetakchi tarmoqlarida xorijiy investitsiyalar ishtirokida 4 mingdan ziyod korxona tashkil etilib, muvaffaqiyatli faoliyat ko’rsatmoqda.
13 Manba : O`zbekiston Respublikasi Davlat statistika Qo`mitasi
2018-yilda Investitsiya dasturi doirasida moliyalashning barcha manbalari hisobidan

umumiy qiymati qariyb 2 milliard 700 million dollardan iborat bo‘lgan 150 ta ishlab chiqarish yo‘nalishidagi loyihani amalga oshirish ishlari nihoyasiga yetkazildi. Bular qatorida Toshkent issiqlik elektr markazida kogeneratsion gaz turbinali texnologiyani joriy etish; Janubiy O‘rtabuloq – Muborak gazni qayta ishlash zavodi gaz quvurini va kompressor stansiyasini barpo etish orqali Somontepa va Janubiy O‘rtabuloq konlarini to‘liq jihozlash; «Angren» konini modernizatsiya qilish orqali Yangi Angren issiqlik elektr stansiyasining 1-5-energiya bloklarini yil davomida ko‘mir bilan ishlashga o‘tkazish; «Angren» maxsus industrial zonasi hududida

«Ohangaron» podstansiyasini rekonstruksiya qilish, «Bekobod sement» ochiq aksiyadorlik jamiyatida yangi liniya qurish hisobidan faoliyat ko‘rsatayotgan sement ishlab chiqarish jarayonini modernizatsiya qilish, “Quyuv-mexanika zavodi” sho‘ba korxonasida metall quyishni rekonstruksiya qilish va boshqa yirik loyihalar borligini alohida qayd etish lozim. Shu bilan birga, Toshkent va Namangan viloyatlarida zamonaviy to‘qimachilik komplekslari, Jizzax va Xorazm viloyatlarida yigiruv va to‘quv, Samarqand viloyatida sport poyabzallari ishlab chiqarish korxonalari tashkil etildi. Oziq-ovqat sanoati bo‘yicha 21 ta korxonada ishlab chiqarish modernizatsiya qilindi va texnik qayta jihozlandi.
Ma’lumki, biz mamlakatimizdagi ishlab chiqarish korxonalarini modernizatsiya qilish va yangilash, zamonaviy innovatsiyalarga asoslangan va yuksak samarali texnologiyalarni joriy etish bo‘yicha o‘z oldimizga katta maqsadlar qo‘yganmiz. Ularni amalga oshirishda kerakli imtiyozlarga ega bo‘lgan maxsus industrial zonalarni tashkil etish yo‘lida oxirgi yillarda biz ko‘pgina tajribalarga ega bo‘lmoqdamiz. Buning amaliy tasdig‘ini «Navoiy» va «Angren» maxsus industrial zonalari faoliyati misolida ko‘rish mumkin.
Navoiy» erkin industrial-iqtisodiy zonasi tashkil etilganidan buyon uning hududida umumiy qiymati 100 million dollardan ziyod bo‘lgan 19 ta investitsiya loyihasi
bo‘yicha ishlab chiqarish korxonalari ishga tushirildi. Jumladan, yuksak texnologiyalar asosida modem va televizorlar uchun pristavkalar, elektr energiyani elektron hisoblagichlar, yuqori kuchlanishga chidamli kabellar, issiqlik va suv isitish qozonlari, mobil va statsionar telefon apparatlari, tayyor dori vositalari va boshqa turdagi mahsulotlar ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yildi.
«Angren» maxsus industrial zonasi hududida qisqa muddatda umumiy qiymati qariyb 44 million dollar bo‘lgan 5 ta loyiha asosida energiyani tejaydigan diodli yorug‘lik lampalar, turli kattalikdagi mis quvurlar, ko‘mir briketlari kabi yuksak texnologiyalar asosidagi mahsulotlar ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yildi. Shuningdek, shakar ishlab chiqarish bo‘yicha yangi zavod va boshqa korxonalar tashkil etildi.
Investitsion loyihalar samaradorligini baholashning usullari.

O‘zbekiston Respublikasining 2019-yilgi Investitsiya dasturida nazarda tutilgan investitsiya loyihalarini o‘z vaqtida va sifatli amalga oshirish mamlakatni ijtimoiy- iqtisodiy rivojlantirishning, yangi ishlab chiqarish quvvatlari va ish joylarini yaratish, infratuzilmani takomillashtirish hamda hududlarni obodonlashtirish va xalq farovonligi darajasini oshirishning g‘oyat muhim omili hisoblanadi.

Shu bilan birga, mazkur sohadagi ishlarning holatini tahlil qilish investitsiya loyihalarini o‘z vaqtida va to‘la-to‘kis amalga oshirishga, investitsiyalarni jalb etish va o‘zlashtirishga to‘sqinlik qilayotgan ayrim tizimli kamchiliklar mavjudligini ko‘rsatdi.
Xususan, O‘zbekiston Respublikasining Investitsiya dasturini shakllantirishning amaldagi tizimi istiqbolli investitsiya loyihalarini bosqichma-bosqich tayyorlashni, loyiha hujjatlari o‘z vaqtida ishlab chiqilishini ta’minlamayapti, bu esa moliyalashtirishning ochilishi, mablag‘lar o‘zlashtirilishi, oqibatda esa quvvatlar ishga tushirilishi kechiktirilishiga olib kelmoqda. Investitsiya dasturlarini ishlab chiqish va monitoring qilish jarayoniga ilg‘or axborot-kommunikatsiya texnologiyalari tatbiq etilmagan.Investitsiya dasturlarini shakllantirishning sifat jihatidan yangi tizimini joriy etish, O‘zbekiston Respublikasining 2019-yilgi
Investitsiya dasturi so‘zsiz, o‘z vaqtida va sifatli bajarilishini, investitsiya loyihalarini monitoring qilishning samarali mexanizmlari joriy etilishini, iqtisodiyot tarmoqlari va ijtimoiy sohaga investitsiyalarni jalb etishni ta’minlash, barcha darajadagi davlat organlari, tashkilotlar rahbarlari va hokimlarning ushbu sohadagi shaxsiy javobgarligini kuchaytirish maqsadida:
Belgilansinki, 2020-yildan boshlab O‘zbekiston Respublikasining Investitsiya dasturi tarmoqlar va hududlarni rivojlantirishning tasdiqlangan konsepsiyalari va dasturlari, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti hamda Vazirlar Mahkamasining qarorlari asosida uning asosiy ko‘rsatkichlarini har yili aniqlashtirib va yangilab borgan holda uch yillik davrga shakllantiriladi.
2020 — 2022-yillarda O‘zbekiston Respublikasi Investitsiya dasturi loyihasini (keyingi o‘rinlarda — Dastur) shakllantirish sxemasga muvofiq tasdiqlansin.
Asosiy vositalarga bo’lgan yillik statistikalar .14 2.3 1 - jadval

14 Manba : O`zbekiston Respublikasi Davlat statistika Qo`mitasi

Jadvalda ko’rishimiz mumkinki viloyatlar o’rtasida 2012 – 2019 yillar orasida investitsiyalarning qancha mlrd do’mda oshib boryotgan statistikasini tasdiqlab beardi.
O‘zbekiston Respublikasi Investitsiyalar va tashqi savdo vazirligi Dasturni, shu jumladan xalqaro moliya institutlari va xorijiy hukumat moliya tashkilotlari (keyingi o‘rinlarda — XMI/XHMT), O‘zbekiston Respublikasi Tiklanish va taraqqiyot jamg‘armasi, to‘g‘ridan to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar va boshqa markazlashtirilmagan manbalar mablag‘lari hisobidan moliyalashtiriladigan investitsiya loyihalarining manzilli ro‘yxatini shakllantirish, shuningdek Dasturning amalga oshirilishini umumiy monitoring va nazorat qilish bo‘yicha vakolatli organ hisoblanadi;
O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot va sanoat vazirligi:
O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi bilan kelishgan holda budjet tizimining budjetlari hisobiga moliyalashtiriladigan investitsiya loyihalarining manzilli ro‘yxatini shakllantirish, shuningdek unga aniqliklar va yangiliklar kiritish, ularning amalga oshirilishini monitoring va nazorat qilish yuzasidan vakolatli organ hisoblanadi;
2019-yil 25-iyunga qadar Dastur loyihasini jamlash uchun ushbu kichik bandning ikkinchi xatboshida nazarda tutilgan loyihalarning manzilli ro‘yxatini belgilangan tartibda loyihalarning tashabbuskorlari bilan kelishilgan, taklif etilayotgan loyihalarni joylashtirish, ularning quvvatlari va manbalari uyg‘unlashtirilishini ta’minlashni hisobga olgan holda O‘zbekiston Respublikasi Investitsiyalar va tashqi savdo vazirligiga taqdim etadi;
v) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi investitsiya loyihalarini amalga oshirish uchun ajratiladigan prognoz limitlari o‘z vaqtida taqdim etilishini, shuningdek loyihalar markazlashtirilgan manbalar hisobidan to‘liq moliyalashtirilishini ta’minlaydi;
g) Tashqi ishlar vazirligi O‘zbekiston Respublikasining xorijdagi diplomatik vakolatxonalari bilan birgalikda Dastur loyihasiga kiritiladigan investitsiya
loyihalarini amalga oshirish uchun salohiyatli xorijiy investorlarni jalb etishda O‘zbekiston Respublikasi Investitsiyalar va tashqi savdo vazirligiga, tarmoqlar va hududlarga ko‘maklashadi;
loyiha tashabbuskorlari — davlat organlari va tashkilotlari, mahalliy ijro hokimiyati organlari (keyingi o‘rinlarda — loyiha tashabbuskorlari) o‘zlariga tegishli qismlarda, investitsiya loyihalarining manzilli ro‘yxatini o‘z vaqtida ishlab chiqish, ularni Dastur loyihasiga kiritish uchun taqdim etish, tarmoq jadvallari va loyiha hujjatlarini sifatli tayyorlash, shuningdek qurilish-montaj, ishga tushirish- sozlash, mablag‘larni to‘liq hajmda o‘zlashtirish va ishlab chiqaruvchi quvvatlarni ishga tushirish borasidagi barcha tadbirlarning so‘zsiz va sifatli bajarilishini ta’minlaydilar.
Davlat va xo‘jalik boshqaruvi organlari, Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimliklari Vazirlar Mahkamasi tomonidan shakllantiriladigan ro‘yxat bo‘yicha, 2019-yil 1-iyunga qadar to‘g‘ridan to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar hisobiga aniq investitsiya loyihalarini O‘zbekiston Respublikasi Investitsiyalar va tashqi savdo vazirligiga taqdim etilishini ta’minlasin;
“O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot va sanoat vazirligi huzuridagi Loyihalar va import kontraktlarini kompleks ekspertiza qilish markazi” DUK loyihaoldi hujjatlari, shuningdek texnik topshiriqlar va tender hujjatlarining kompleks ekspertizasi belgilangan tartibda o‘z vaqtida va sifatli o‘tkazilishini ta’minlaydi;
j) O‘zbekiston Respublikasi Bosh vazirining investitsiyalar va tashqi iqtisodiy aloqalar masalalari bo‘yicha o‘rinbosari hamda O‘zbekiston Respublikasi Investitsiyalar va tashqi savdo vazirligi oyiga kamida bir marotaba xorijiy investorlar bilan uchrashuv o‘tkazadilar, aniq investitsiya takliflari (loyihalari)ni taqdim etadilar (prezentatsiya qiladilar) hamda ularning amalda ro‘yobga chiqarilishini ta’minlaydilar.

2019 yil yanvar - mart oylaridagi investitsiya kirtilgan ko’rssatkichlar.15
1 -rasm
Rasmda ko’rinadikieng yuqori ko’rsatkichni oziq ovqat mahsulotlari ko’rinib turibdi 44.2% kimyo mahsulotlariga 14.3 % elektro energiya va neft mahsulotlariga 10.9%qora rangli metallurgiyaga 9.7% mashinasozlik uskunalari 7.9% xizmatlarga 7.2% va boshqalarga 5.8% fozini ko’rsatmoqda.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi (A.N. Aripov, E.M. G‘aniyev) va O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining iqtisodiyot sohalarini rivojlantirish, investitsiya va tashqi savdo siyosatini amalga oshirish masalalari bo‘yicha maslahatchisi bo‘linmalari (G.K. Saidova) zimmasiga Dastur loyihasini shakllantirish bilan bog‘liq ishlarni umumiy tarzda muvofiqlashtirishni amalga oshirish vazifasi yuklansin.
Ma’lumot uchun qabul qilinsinki, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Loyiha boshqaruvi milliy agentligi (keyingi o‘rinlarda — Agentlik) tomonidan “Investitsiya loyihalarini amalga oshirishni nazorat va monitoring qilish” avtomatlashtirilgan axborot tizimi (keyingi o‘rinlarda — Axborot tizimi) ishlab chiqilgan bo‘lib, u investitsiya loyihalarini amalga oshirishga jalb qilingan barcha ishtirokchilarni ulagan holda Loyiha boshqaruvi yagona milliy axborot tizimining bir qismi hisoblanadi va quyidagi imkoniyatlarni yaratadi:
loyihalarni hisobga olish, ularning amalga oshirilishini nazorat va monitoring qilish jarayonlarini avtomatlashtirish;

15 Manba : O`zbekiston Respublikasi Davlat statistika Qo`mitasi
loyihalarning muddatlari, budjeti, maqsadlari va ko‘rsatkichlari ustidan nazoratni amalga oshirish;
investitsiyalar, shu jumladan to‘g‘ridan to‘g‘ri xorijiy investitsiyalarning jalb etilgan va o‘zlashtirilgan hajmlari bo‘yicha ishonchli ma’lumotlarni shakllantirish; loyihalarni amalga oshirishda quvvatlarni o‘z vaqtida ishga tushirish bo‘yicha xavf- xatarlarni aniqlash;
investitsiyadan keyingi davrda, loyiha hujjatlarida nazarda tutilgan maqsadli ko‘rsatkichlarga erishishni kuzatib borish.
O‘zbekiston Respublikasi Axborotlashtirish va telekommunikatsiyalar sohasida nazorat bo‘yicha davlat inspeksiyasi bir hafta muddatda Axborot tizimining belgilangan tartibda “Texnik ko‘maklashish markazi” DUKda ekspertizadan o‘tkazilishini ta’minlasin.

Investitsiya faoliyatini tartib solish qonuniyatlari.16 2.3 1- chizma

Boshqarmaning asosiy vazifalari qo'yidagilardan iborat: O'zbekiston Respublikasi Davlat investitsiya dasturining aniq manzilli ro'yxatida ko'zda tutilgan xorijiy investitsiya va kreditlar ishtirokidagi yirik va strategik muhim investitsiya
16 Manba : O’zbekiston Respublikasi Adliya Vazirligining qonun va normativ-huquqiy hujjatlar to’plami.
loyihalarini amalga oshirish bo'yicha Davlat monitoringini olib borish.Iqtisodiyot tarmoqlarini modernizatsiyalash va rivojlantirishga yo'nalitirilgan Davlat dasturlari doirasida xorijiy investitsiya va kreditlar ishtirokida amalga oshirilayotgan hamda moliyalashtirish manbalari va tasdiqlangan loyiha xujjatlari mavjud bo'lgan investitsiya loyihalari monitoringini olib borish.O'zbekiston Respublikasi Xukumati nomidan TIAISV va xorijiy investorlar o'rtasida imzolangan investitsiya bitimlari asosida amalga oshirilayotgan loyihalar doirasida xorijiy hamkorlar tomonidan qabul qilgan majburiyatlarini bajarilishi yuzasidan monitoring olib borish.Investitsiya dasturining Aniq manzilli ro'yxati loyihasini, hamda iqtisodiyot tarmoqlarini modernizatsiyalash va rivojlantirishga yo'nalitirilgan Davlat dasturlarini shakllantirish.Investitsiya dasturining Aniq manzilli ro'yxati doirasida amalga oshirilayotgan yirik loyihalarning mamlakatlar, tarmoqlar, respublika hududlari, mahsulot turlari va boshqa kesimlarda, hamda investitsiya va moliyalashtirish
beshinchidan, tabiiy resurslarni qayta ishlovchi korxonalarni barpo etishga ko’maklashadi, davlat byudjetiga soliq tushumining kelib tushishi ko’payadi.

Investitsiya loyihasini samaradorlgini baholash usullari.17 2.3 2 – chizma

17 Manba : O’zbekiston Respublikasi Adliya Vazirligining qonun va normativ-huquqiy hujjatlar to’plami.

Xulosa

Mustaqillik boshlarida boshlangan iqtisodiyotni, shu jumladan sanoat korxonalarini texnik qayta qurollantirish, modernizatsiya qilish va uning investitsion faoliyatini rivojlantirishga qaratilgan ishlar bugunga kunda o’z samarasini bermoqda. Buning natijasida sanoat tarmog’i iqtisodiyotimizni yetakchi tarmog’iga aylandi. O’zbekistonda amalga oshirilga iqtisodiy islohotlar natijasida qulay investitsiya muhiti shakllantirildi, ya`ni qulay investitsiya muhitini shakllanishida iqtisodiy rivojlanishning barqaror sur`atlariga erishilayotganligi va bozor institutlarining mavjudligi hamda eng avvalo, mustahkam qonunchilik bazasi, rivojlangan bank- kredit va investitsiyalashni davlat tomonidan qo’llab quvvatlash kabi chora-tadbirlar tizimlari yaratilganligi sabab bo’lmoqda.

Turli iqtisodchi – olimlarning investitsiyalar va investitsiya faoliyati atamlariga bergan ta’riflari hamda qarashlari tahlil qilindi.
Mamlakat iqtisodiy qudrati va xalq farovonligi bilan bog’liq tarmoqlarning eksport salohiyatini oshirishda muhim o’rin egallaydi. Shu bois, 93 sanoat tarmog’iga investitsiyalar jalb etishni kengaytirish, uni rivojlantirish strategik ahamiyatga ega bo’lgan yo’nalishlar qatoriga kiradi. Sanoat tarmog’i korxonalarida ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar hajmi ham yildan-yilga oshib bormoqda. Bunga sabab, korxonalarning texnik bazasi yangilanayotganini, ishlab chiqarish quvvatlarini oshayotganini ko’rsatish mumkin. O’zbekistonda sanoat korxonalari investitsiya loyihalarini moliyalash uchun xorijiy investitsiyalarni jalb etishga muhim qo’shimcha manba sifatida qaralishi lozim. Xorijiy investitsiyalar mahalliy investitsiyalarni to’ldirishi mumkin, biroq, ularning o’rnini bosolmaydi. Shu jihatlarni inobatga olganda, investitsiyalashning tashqi manbalarini kengaytirish tarmoq korxonalarining investitsiya faoliyatini yuksaltirishda ustuvor vazifa hisoblanadi.
Mahalliy investitsiyalarni jalb qilish orqali sanoat tarmog’i korxonalari investitsion faoliyatini rivojlantirish yo’llari, muammolarini o’rganish yuzasidan quyidagilarni ta`kidlash mumkin: sanoatdagi korxonalarida aksiya va obligatsiyalarni muomalaga chiqarish orqali ularni investitsion faoliyatni moliyalashtirishda qo’shimcha mablag’lar tarkibini kengaytirish lozim. Ma`lumki, investitsion faoliyatdagi kapital qurilish va texnik qayta jihozlash tadbirlari uchun kreditlar kerak. Bu jarayonda respublikada investitsion faoliyatni jadallashtirishda tijorat banklari alohida o’rin tutadi. Shu nuqtai-nazardan, sanoat korxonalarini investitsiya faoliyatini moliyalashtirish uchun tijorat banklari kreditlaridan ham foydalanish kerak. Sanoat korxonalarini investitsiya faoliyatini moliyalashtirishni takomillashtirishda investitsiya va investitsiya faoliyatini o’ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqish zarur. Ichki va to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalarni sanoat korxonalariga jalb etish va ularni investitsion faoliyatini moliyalashtirishni takomillashtirish orqali kelgusida ushbu tarmoqni modernizatsiya qilish hamda rivojlantirish strategiyasini asoslash va eksportga mahsulotlar ishlab chiqarish ko’lamini kengaytirishda foydalanish mumkin. Sanoat korxonalarida ishlab chiqarishni amalga oshirishda asosiy kuch bu elektr-energiya hisoblandi. Ayrim chekka joylarda elektr-energiya quvvati past bo’lib, bu masalaning yechimi sifatida qayta tiklanuvchi energiya manbalarini ko’rsatish mumkin. Shuning uchun quyosh batareyalari yoki shamol parraklaridan foydalanish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Sanoat korxonalarini barpo etish va ishlab chiqarishini tashkil etish uchun qishloq joylarda barcha shart- sharoitlar (yer, suv va xom-ashyo) yetarli. Shuning uchun sanoat korxonalarini qishloq joylarda barpo etish va u yerda qayta ishlab chiqarishni rivojlantirish zarur. Buning uchun investitsiyalarni qishloq joylarga jalb etish maqsadga muvofiq hisoblanadi