I bob. Yapon tilida fonetik tovushlarning shakllanishi

Bitiruv  malakaviy  ishining  tarkibi:  Bitiruv  malakaviy  ishi  kirish,  asosiy  qism, 

xulosa va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

7 

 

I BOB.  Yapon tili fonetik tovushlarning shakllanishi». 

1.1.  Godzyun fonetik tarkibi. 

Til taraqqiyoti va rivoji ma’lum qonuniyatlar  asosida yuzaga keladi.Til 

murakkab va ko’p qirrali ijtimoiy hodisa bo’lib,undagi birliklar barcha jihatdan 

uzviy bog’langan.Ushbu birliklarga aloqador qonuniyatlar ham o’zaro bog’liq 

hisoblanadi.Tildagi tarixiy fonetik o’zgarishlar ma’lum tarixiy fonetik qonuniyatlar 

asosida ro’y beradi.Fonetik –  fonologik o’zgarishlar tilning ichki qonuniyatlari 

bilan bog’liq hodisadir.Tildagi tarixiy- fonetik o’zgarishlarni o’rganuvchi qiyosiy-

tarixiy tilshunoslik sohasi qiyosiy-tarixiy fonetikadir.Qardosh 

tillardagi(slavyan,german, roman tillari, turkiy tillar)tarixiy fonetik o’zgarishlar 

natijasida so’zlardagi etimologik va geneologik, ya’ni kelib chiqish jihatdan 

o’xshashlik va farqli tomonlarini qiyosiy –fonetika aniqlab beradi. Qardosh va 

qardosh bo’lmagan tillardagi  tarixiy-fonetik o’zgarishlarni tahlil qilish natijasida 

tipologik, qiyosiy –tipologik fonetika, fonologiya sohalari shakllandi.  

 

Til taraqqiyotidagi fonetik o’zgarishlarni tahlil etuvchi fonetik-fonologik 

qonuniyatlar quyidagilar: 

1. Umumiy fonetik qonuniyatlar barcha tillarga xos umumiy holdagi tartib 

va qoidalarni tilning boshqa qonuniyatlari bilan bog’liqlikda aks ettiradi. Masalan, 

singarmonizm(tovushlarning uyg’unlashuvi) turkiy tillarga xos umumiy fonetik 

qonuniyatdir. 

2. Xususiy fonetik qonuniyatlar muayyan til uchun xos bo’lgan 

qonuniyatlarni ifodalaydi.Masalan, turkiy tillarga mansub o’zbek tilining keyingi 

taraqqiyotidagi ichki o’zgarishlar hamda yondosh tillar ta’sirida yuzaga kelgan 

hodisalar shu tilning o’ziga xos rivojlanish omillari bilan bog’liqdir. 

 

Fonetik qonuniyatlar davriy nuqtayi nazardan ikkiga bo’linadi. 

 

1) tarixiy fonetik qonuniyatlar tillar yoki muayyan bir tilning tarixiy 

taraqqiyotida yuzaga kelgan tarixiy-fonologik o’zgarishlarni o’z ichiga oladi.Til 

tarixining tarixiy tovush o’zgarishlarini o’rganuvchi bo’limi tarixiy fonetika va 

fonologiya deb yuritiladi. 

---

8 

 

2)davriy fonetik qonuniyatlar muayyan til doirasida hozirgi davrda sodir 

bo’layotgan fonetik o’zgarishlarni izohlaydi. 

 

Tarixiy-fonetik va fonologik o’zgarishlar turli murakkab jarayonlarni o’z 

ichiga oladi.Fonetik va fonologik o’zgarishlar natijasida tildagi fonemalar soni 

kamayishi yoki ko’payishi mumkin, bunda ikki hodisa ro’y beradi. 

 

1. Ikki fonemaning yaxlit bir fonema sifatida birlashishi konvergensiya 

deyiladi. O’zbek tili tarixida ma’lum bo’lgan til oldi va til orqa, qisqa va cho’ziq 

fonemalar keyinchalik birlashib, o’rta cho’ziqlikka ega bo’lgan 6 ta unli fonemani 

hosil qilgan. 

 

2. Bir fonemaning ikki mustaqil fonemaga ajralishi divergensiya deyiladi.

 

Fonetik qonuniyatlarga tovushlarning kombinator va pozitsion o’zgarishlari 

ham kiradi. 

 

Umuman, fonetik qonuniyatlarni boshqa yondosh hodisalar ta’sirida 

o’rganish tilshunoslik fani uchun ilmiy qiymatga ega. 

Godzyun  sistemasi  hozirgi  yapon  tilida  45  bo‘g‘indan  iborat.  Ular  paralel 

qatorlar  hamda  1  ta  undosh  tovush  (n)  bilan  shakllangan.  Godzyun  so‘zining 

lug‘aviy  ma’nosi  “50ta  tovush  “  degan  ma’noni  beradi,  lekin  hozirgi  yapon 

tilining fonetikasida ayrim tovushlar to‘liq emas ulardan 5 ta tovush yo‘q bo‘lgan. 

Ushbu  tizimning  tarixi  Xeyan  davridan  boshlanadi.  Ya’ni  “Iroxa-uta”  qo‘shig‘i 

yozilishidan  sal  oldin.  Ushbu  qo‘shiq  harflar  paydo  bo‘lishidagi  asosiy  manba 

hisoblanadi.  Xullas  godzyun  tizimining  shakllanishi  ancha  asrlar  oldinga  borib 

taqaladi.  

Ierogliflar,  katakana va xiragana harflari, latin alifbosi hozirgi yapon tilining 

asosiy  tarkibidir.  Yapon  millati  ajdodlaridan  juda  murakkab  yozuv  tizmini  meros 

qilib olgan. 

Yozuvlarning  ko‘pligi  har  xil  sistematik  belgilar  bilan  bajarilishi  nafaqat 

chet  elliklarni  balki  birinchi  marta  yaponiyaga  tashrif  buyurganlarni  ham  hayron 

qoldiradi. 

 Yapon alifbosi kana deb nomlanadi.  Bu bo‘g‘inli harflardan iborat. Ushbu 

alifboning yozuv shakli katagana va xiragana belgilari hamda, ikki xil variantdagi 

---

9 

lotin  alifbosida  yozilgan  shakllardan  iborat:  Romadji  deb  nomlanadigan  Xalqaro 

Xepbern  lotini  alifbosidir.  Kana  11  ta  qatorli  jadval  ko‘rinishidagi  46  ta  asosiy 

belgilardan  iborat  (ayrim  belgilar  ishlatilmay  ketilgan).  Bundan  tashqari  61  ta 

asosiy  belgini  anglatuvchi  bo‘g‘inlardan  iborat.  Ushbu  bo‘g‘inlar  jarangli  va 

yumshoq undoshlarning tarkibidan tashkil topgan. 

Quyidagi  jadvalda  kana  alifbosi  kirill  alifbosida  kelitirilgan.  Katakana  va 

xiragana harfiy belgilari: 

A 

KA 

SA 

TA 

NA 

XA 

 

MA 

YA  RA 

VA 

N 

I 

KI 

SI 

CHI 

NI 

XI 

 

MI 

 

RI 

 

 

U 

KU 

SU 

SU 

NU 

FU 

 

MU 

YU  RU 

O 

 

E 

KE 

SE 

TE 

NE 

XE 

 

ME 

 

RE 

 

 

O 

KO 

SO 

TO 

NO 

XO 

 

MO 

YO  RO 

 

 

 

GA 

Dza 

DA 

NYA  BA 

PA 

 

 

 

 

 

 

GI 

Dzi 

DI 

NYU  BI 

PI 

 

 

 

 

 

 

GU 

Dzu 

DU 

NYO  BU 

PU 

 

 

 

 

 

 

GE 

Dze 

DE 

 

BE 

PE 

 

 

 

 

 

 

GO 

dzo 

DO 

 

BO 

PO 

 

 

 

 

 

 

KYA  SYA  TYA   

XYA   

MYA   

RYA   

 

 

KYU  SYU  TYU   

XYU   

MYU   

RYU   

 

 

KYO  SYO  TYO   

XYO   

MYO   

RYO   

 

 

GYA  Dzya  Dzya   

BYA  PYA   

 

 

 

 

 

GYU  Dzyu  Dzyu