I bo'lim. Jahon xo'jaligi tizimi 1-bob. Jahon xo‘jaligining mohiyati, vujudga kelishi va rivojlanish bosqichlari

Yagona industrial va yangi industrial jam iyat nazariyalari. Yagona 
industrial jam iyat nazariyasi fransuz sotsiologi R. Aron nomi bilan b o g iiq bo‘- 
lib, turli mamlakatlarda industriallashish jarayoni ular uchun yagona industrial 
jam iyatning shakllanishiga olib keladi, degan fikrga asoslanadi. Ushbu naza- 
riyaga muvofiq texnik taraqqiyot nafaqat iqtisodiy qonunlarning amalda q o i- 
lanilishini, balki qonunlarning m ohiyatini ham modifikatsiyalaydi: mulkchi- 
likning yetakchilik roli bekor qilinadi, iqtisodiy hokimiyat yirik korporatsiya­
lar qo‘liga o‘tadi, davlatning yordami bilan boylik va kambag‘allik o‘rtasidagi 
farq yo‘qotiladi.
21

---

I BO'LIM. JAHON XO'JALIGI TIZIMI
Yangi industrial jamiyat nazariyasi amerikalik iqtisodchi Dj. Gelbreyt tomoni- 
dan yaratilgan. U murakkab va takomillashgan texnikani amaliyotda qo‘llash kapi- 
talizmning qayta ichki rivojlanishiga, ichki bozorni iste’mol tovarlari bilan to‘ldirish, 
yaxshi tashkil etilgan xizmatlar tizimiga erishish va avvalgi ijtimoiy ziddiyatlar- 
ni yumshatish imkonini beradi, degan g‘oyani isbotlashga hararakat qiladi. Uning 
fikricha, hozirgi kapitalizm iqtisodiy tizimi turlicha ikki sektor — «rejali tizim» 
va «bozor tizimi»ning majmuasidan iborat.
Postindustrial jamiyat nazariyasi. Amerikalik sotsiolog Daniyel Bell fikriga 
ko‘ra, postindustrial jamiyat quyidagi beshta belgi orqali tavsiflanadi:
• tovarlar ishlab chiqarish tarmoqlaridan xizmatlar ko‘rsatishga o‘tish;
• bandlar tarkibida malakali mutaxassislar ulushining ortib borishi;
• nazariy bilimlarning yetakchiligi;
• texnik-iqtisodiy muhitning texnologiyalar ustidan nazorat o‘rnatishga yo‘nal- 
tirilishi;
• yangi «intellektual texnologiyalar» bilan bog‘liq qarorlar qabul qilish jarayoni­
ning ta’minlanishi.
D. Bell «industrializm» inqirozidan chiqish yo‘lini «postindustrial tendensiya- 
larni» rivojlantirishga madaniyat va din o‘rtasidagi uzilgan aloqalarni tiklash orqa­
li erishish mumkin, deb hisoblaydi.
Postindustrial jamiyat haqidagi g‘oyalarning boshqa variantini amerikalik 
sotsiolog va futurolog A. Tofflerning superindustrializm nazariyasida ko‘rish 
mumkin. U zamonaviy jamiyatda yuz berayotgan, murakkab va turli xil o‘z- 
garishlar jarayonlarini industrializmning falokati va «yangi sivilizatsiya»ning 
dunyoga kelishi bilan bog‘liq, deb hisoblaydi. Bunday «o‘tish davrini» u tari- 
xiy rivojlanish jarayonida yuzaga keladigan «o‘zgarishlar to‘lqini» nazariyasi 
bilan tushuntiradi.
Yagona sivilizatsiya haqidagi ijtimoiy-madaniy nazariyaning asosida barcha 
mamlakatlarning yagona siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy tizim, ya’ni liberal demok- 
ratiyaga qarab asta-sekinlik bilan harakatlanish g‘oyasi yotadi. Ushbu nazariya­
ning zamonaviy tarafdorlari bunday tizimga liberallashuv natijasida G‘arb erish- 
gan, boshqa mamlakatlar ham bunga erishadi va butun dunyo yagona jamiyatga 
aylanadi, deb ta’kidlashadi.
Yagona sivilizatsiya nazariyasi. Yagona sivilizatsiya nazariyasi jahon mam- 
lakatlarini yagona jamiyatga birlashtiruvchi, ular o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni 
kuchaytirib, chegaralarni yo‘qotuvchi, tobora kuchayib borayotgan kuchga e’tibor 
qaratadi. Ushbu kuch iqtisodiyotlarni baynalminallash boiib, globallashuvga ayla­
nadi va uning transmillaylashuvi hamda integratsiyalashuvi orqali namoyon bo‘la- 
di. Bu modernizatsiyalashuv tufayli G‘arbda dastlab vujudga kelgan hozirgi zamon 
industrial va postindustrial jamiyatlar uchun xos belgilar jahonning boshqa mam­
lakatlari uchun ham xos boiadi.
Sivilizatsiyalar to‘qnashuvi nazariyasi amerikalik professor S. Xattington- 
ga tegishli bo‘lib, unga muvofiq siyosiy va madaniy dunyo qiyofasi «sovuq urush- 
dan» keyin yanada ko‘p qutbli bo‘ladi va quyidagi sakkiz sivilizatsiyalardan tash­
kil topadi: G‘arb, Islom, Induizm, Xitoy, Yapon, Pravoslav, Afrika va Lotin ame- 
rikasi. Ushbu nazariyaga ko‘ra oxirgi vaqtlarda jahon iqtisodiyotida G‘arbning roli 
pasayib, Osiyo sivilizatsiyalarining o‘rni esa sezilarli darajada ortib boradi. Sivili­
zatsiyalar o‘rtasida sivilizatsiyalar tarkibidagi aloqalar sivilizatsiya markazi hisob- 
langan mamlakatlarga tomon tortilib, kuchayib boradi. Natijada istiqbolda dunyo 
yagona sivilizatsiyadan emas, balki turli sivilizatsiyalar yig‘indisidan iborat bo‘lib, 
ular o‘rtasida o‘xshash va farqli jihatlar mavjud boiadi.
22

---

1-BOB. JAHON XO'JALIGINING MOHIYATI, VUJUDGA KELISHI VA RIVOJLANISH BOSQICHLARI