I kirish II. Asosiy qism ishonchlilik nazariyasi togrisida asosiy tushunchalar

2.2.3.Chidamlilik ko‘rsatkichlari.
Chidamlilik ko‘rsatkichlari. Chidamlilik deb transport vositasining ishlash qobiliyatini chegaraviy holatigacha (hisobdan chiqarishgacha) saqlash xususiyatiga aytiladi. Bunda TXK va JT ma’lum belgilangan tizim bo‘yicha amalga oshiriladi.
Resurs -transport vositasining texnik xujjatlarida belgilangan chegaraviy holatgacha yuradigan yo‘li yoki buzilishsiz ishlash vaqtining yig‘indisi.
O‘rtacha resursni aniqlash
1 _No
Lo‘r  Li , (12 )
N_oi1
bunda: N_o- kuzatuv ostidagi buyumlar (transport vositalari) soni;
L_i -i -inchi transport vositasining chegaraviy holatgacha yurgan yo‘li;
Gamma-foyizli resurs
Agar buzilmasdan ishlash ehtimolligi R(L) /100 miqdori aniq belgilab qo‘yilgan bo‘lsa odatda 80,90,95, unga tegishli resurs (L) - gamma() foyizli resurs deyiladi.
Buyumlarning xizmat muddati deb ularning chegaraviy xolatigacha bo‘lgan davrdagi foydalanishning taqvimiy davomiyligiga aytiladi.
Transport vositasi va uning agregatlarini ishonchliligini taxlil qilinayotganda har doim buzilishlar tasnifi o‘tkaziladi. Buzilish va nosozliklar quyidagicha tasniflanadi

Buzilishlar tasnifi

Ob’yektning ish		Ob’yekt elementlarining buzilishi
qobiliyatiga
ta’siri bo‘yicha		Ob’yekt nosozligi yoki buzilishi

Yuzaga kelish manbai bo‘yicha		Konstruksion omil
		Ishlab chiqarish(texnologik) omili
		Ekspluatasion omil

Boshqa elementlarning		Bog‘liq bo‘lgan
buzilishi bilan bog‘-
liqligi bo‘yicha		Bog‘liq bo‘lmagan

Yuzaga kelish		Asta-sekin(tadrijiy)
xarakteri bo‘yicha		To‘satdan (tasodifiy)

Qaytalanish		Har 3....4ming kmda sodir bo‘ladigan
darajasi bo‘yicha		Har 12...16ming kmda sodir bo‘ladigan
		16ming kmdan yuqori xollarda sodir bo‘ladigan

Bartaraf etish mehnat		Kam mehnat hajmi talab etadigan (2 ishchi-soatgacha)
hajmi bo‘yicha		O‘rta mehnat hajmi talab etadigan (2ishchi-soatdan 40 ishchi-soatgacha)
		Katta mehnat hajmi talab etadigan (40 ishchi-soatdan yuqori)

Transport vositasining vaqt yo‘qotish lariga		Ish vaqtini yo‘qotishlarsiz bartaraf etiladigan
ta’siri bo‘yicha		Ish vaqtini yo‘qotib bartaraf etiladigan

Yuzaga kelish joyi		Yo‘lda sodir bo‘ladigan
bo‘yicha
		Korxonada sodir bo‘ladigan (talab nomaga asosan)

Ishonchlilikning erishilgan darajasini baholash va uni oshirish zarurligi iqtisodiyotnuqtayi nazaridan hal qilinishi kerak, chunki iqtisodiyot ishonchlilik masalalariniyechishda asosiy mezon bo‘lib xizmat qiladi.

Ishonchlilikning talab etilgan darajasiga erishish uchun har xil variantlarni
taqqoslayotganda transport vositalarini ishlab chiqarish va uning ekspluatatsiyasi
sarf-xarajatlarini hamda ulardan foydalanishda olinadigan samaradorlikni hisobga
olgan holda eng ko‘p majmuiy iqtisodiy samara olish shartining bajarilishini
ta’minlash kerak.
Transport vositalari ekspluatatsiyasi jarayonida kompleks iqtisodiy samaraning vaqt o‘tishi bilan o‘zgarishi quyidagi omillarga bog‘liq:
1. Yangi transport vositasiga ketgan sarf-xarajatlar (loyihalash, ishlab chiqarish,
sinash, sozlash, tashish va h.k.), ya’ni uning narxi – QTV; ekspluatatsiya sarf
xarajatlari (texnik xizmat ko‘rsatish, joriy ta’mirlash va boshqalar) – QE(L).
2. Transport vositasidan foydalanish boshlanishidan daromat olib keladi QD(L).
QD(L) = b ×CK × L ×aT (t) ;
Bu yerda: b – masofadan foydalanish koeffitsienti; CK – yo‘lkira haqi, so‘m/km; L
– transport vositasining foydalanishdan boshlab bosib o‘tgan masofasi; aT (t) – texnik tayyorgarlik koeffitsientining transport vositasining yoshi bo‘yicha o‘zgarishi.
Ekspluatatsion sarf-xarajatlar quyidagicha aniqlanadi:

QE(L)=QH.М(L)+QТХ-JТ(L)+QSh(L)+QYo.М(L)+QQ.H(L); Bu yerda: QH .М (L) – haydovchining maoshi, so‘m;

QТХ - JТ (L) – texnik xizmat ko‘rsatish (TXK) va joriy ta’mirlash (JT) ishlariga ketadigan sarflar, so‘m; QSh(L) – shinalar uchun ketadigan sarflar, so‘m; QYo.М (L) – yonilg‘i-moy materiallariga ketadigan sarflar, so‘m; QQ.H (L) – korxonaning qo‘shimcha xarajati, so‘m.Transport vositasining iqtisodiy samaradorligi quyidagicha aniqlanadi:Q(L) = QD(L) - (QТV + QE (L)).
Samaradorlik balansida QTV va QE(L) hamma vaqt manfiy miqdor.Vaqt o‘tishi bilan QE(L) o‘sa boshlaydi, chunki eskiradi va u yo‘qotgan ish qobiliyatini tiklash uchun sarf-xarajatlar ko‘payadi .Ikkinchi tomondan, vaqt o‘tishi bilan QD(L)ning o‘sish sur’ati pasayadi, chunki transport vositasining texnik xizmat ko‘rsatish va joriy ta’mirlashlarda turib qolish vaqti hamda ehtiyot qismlarga bo‘lgan talab oshib borishi sababli uning unumdorligipasayib boradi. Shuning uchun ham transport vositasining majmuiy samaradorlik egrichizig‘i eng yuqori nuqtaga ega va ikki marta abssissa o‘qini kesib o‘tadi. Birinchimarotaba abstissa o‘qini kesishida olingan daromad transport vositasining narxi vaekspluatatsion sarf-xarajatlari yig‘indisiga teng bo‘ladi ya’ni ushbu davrliktransport vositasi tannarxining qoplanish muddati L=LTQ bo‘ladi.
QD (L) = QТV + QE (L) LTQ – tannarxining qoplanish muddati, ming km, ya’ni transport vositasini ishlab chiqarishga ketgan sarf-xarajatlar qoplangan bo‘ladi va L=LTQ dan boshlab transportvositasi foyda keltirishni boshlaydi, to LMAX gacha. Lekin LMAX dan boshlab olinadiganfoyda pasayib boradi, to L=LCh gacha bo‘lgan chegaraviy masofa (vaqt)gacha, ya’nitransport vositasining majmuiy samaradorlik egri chizig‘i ikkinchi marotaba abscissa o‘qi bilan kesishadi (LCh–transport vositasi ishlashining chegaraviy muddati).
Bunda yana QТV + QE (L) = QD(L) holatiga ega bo‘lamiz. L>LCh bo‘lsa,
ekspluatatsiya xarajatlari olinadigan iqtisodiy samaradan katta. Transport vositasiningiqtisodiy maqbul ekspluatatsion muddati LMAXko‘rsatkich asosiy mezon bo‘lib xizmat qiladi.
Transport vositasi iqtisodiy samaradorligining vaqt bo‘yicha o‘zgarishi
LT.Q. – transport vositasining tannarxini qoplash masofasi, ming km;
LCh – transport vositasining chegaraviy holatigacha ishlash masofasi, ming km;
Lmax – eng yuqori samaradorlikka erishiladigan masofa, ming km;
LE– transport vositasidan foydalanishning iqtisodiy maqbul masofasi, ming km.
Ishonchlilik – bu buyum (transport vosita)larini xizmat muddatlarining
yaratishdan tortib barcha bosqichlarida, hisobdan chiqarish davrigacha bo`lgan
oraliqda ta’minlashning muhim muammosidir. Buyumning xizmat muddatini barchabosqichlarida o`zgarish jarayoni keltirilgan. Ishonchlilini oshirishningdastlabki bosqichi ishonchning hozirgi darajasini aniqlash va baholashdir. Ushbutizimning ishonchliligini oshirishning muhim sababini aniqlash kerak. Bu tizimmavjud bo`lgan bosqichga bog`liq, masalan, tizim konstruksiyalash bosqichidabo`lsa. Ushbu bosqichda konstruksiyaning faqat xavfsizligi va mustaxkamligibaholanadi, shuningdek, sifatli va yaxshi tarkibiy qismlardan foydalanib,soddalashtiriladi. Ishlab chiqarish bosqichida ishlab chiqarishning sifat boshqarishusullarini qo`llab ishonchlilikni oshirish mumkin. Ekspluatasiya davrida buyumningishonchliligini ta’minlash uchun buyumga o`z vaqtida va sifatli texnik xizmatko`rsatish va ta’mirlash ishlarini bajarish zarur