I мавзуга оид адабиётлар таҳлили 8

1.3. Фосфорнинг табиатда тарқалиши, олиниши ва хоссалари.

Табиатда фосфорнинг изотопи барқарор бўлиб, лар суъий усулда олинган радиоктив изотоплардир. Фосфор атомининг радиуси азот атоми радиусидан катта бўлганлиги сабабли электрон қабул қилиши қийинроқ, электрон бериши эса осонроқдир. Фосфор фақат бирикмалар ҳолида учрайди. Eр пўстлоғидаги массаси 0,08% ни ташкил этади. Фосфор ўсимлик ва ҳайвон оқсилларини таркибий қисмини ташкил этади. Одам организмида 1,5 кг фосфор, шундан 1,4 кг суякда бўлади. Табиатда қуйидаги минераллари учрайди:

Фосфор: оқ фосфор, қизил фосфор ва қора фосфор аллотропик шакл ўзгаришларига эга. Оқ фосфор рангсиз, кучли заҳарли, кимёвий фаол, га тенг бўлган 50⁰С да ёнувчи кристалл модда. Сув билан реакцияга киришмайди. Шунинг учун оқ фосфор сув тагида йиғиб олинади:

Оқ фосфорнинг кристалл панжараси P₄ ҳолида мавжуддир, яъни унинг молекулалари тўрт атомли ва уч қиррали мунтазам пирамида шаклида бўлади. Оқ фосфор ҳавосиз жойда 250-300⁰С да 2-3 соат давомида қиздирилса қизил фосфорга айланади.
Қизил фосфор- заҳарсиз, кукун ҳолида тўқ қизил модда бўлиб, 250⁰С дан юқорида ёнади. Қизил фосфор қиздирилганда суюқликка айланмасдан туриб, буғланади. Унинг буғи қуюқлашиб оқ фосфорни ҳосил қилади. Зичлиги га тенг. Қизил фосфор бир неча хил кристалл формалардан иборат бўлиб, тузилиши тўлиқ ўрганилмаган. Қора фосфор графитга ўхшайди, зичлиги . Оқ фосфорни узоқ вақт босим остида қиздирилса қора фосфор ҳосил бўлади. У кимёвий жиҳатдан инерт модда. Қора фосфор фазода атом кристалл панжарага эга. Криссталлар параллел ясси қатламлар бўлиб туташган. Қатламлар орасидаги масофа 0,324 нм ни ташкил этади.
Фосфорнинг олиниши ва кимёвий хоссалари. Фосфор аппатитлар ва фосфоритлардан олинади. Бунинг учун улар кўмир (кокс) ва қумнинг аралашмасига электр печда ҳавосиз жойда 1500⁰С да қиздирилади:

Оқ фосфор хона ҳароратида ўз- ўзидан ёниб, фосфор (V)- оксид, кислород кам бўлганда фосфор (III)- оксидларни ҳосил қилади: .
Оқ фосфор галогенлар, олтингугурт ва металлар билан реакцияга киришади:

Магний ва калций фосфидлар сув ва кислоталар билан реакцияга киришади:

Фақат оқ фосфор иссиқ ишқорлар билан реакцияга киришади:

Фосфор водород билан реакцияга киришмайди.