I shamshidinov noorganik moddalar va

Superfosfat. 
Superfosfatni 
nisbatan 
yuqori 
konsentratsiyali 
qo‘shaloq superfosfatdan farqlash maqsadida oddiy superfosfat deb ham 
ataladi. Tabiiy fosfatlar (apatit konsentrati yoki fosforit uni) ni sulfat 
kislota bilan parchalash orqali superfosfat olinadi. Sulfat kislota miqdori 
tabiiy fosfatdagi kalsiyni to‘la bog‘lashga ketadigan miqdorga nisbatan 
shunday hisobda kam olinadiki, buning natijasida quyidagi tenglama 
bo‘yicha monokalsiyfosfat va kalsiy sulfatning aralashmasi hosil 
bo‘ladi: 
2Ca
5
(PO
4
)
3
F + 7H
2
SO
4
+ 3H
2
O = 3Ca(H
2
PO
4
)
2
∙H
2
O + 7CaSO
4
+ 2HF. 
Superfosfat ishlab chiqarishda fosfatli xomashyo va sulfat 
kislotaning aralashtirilishidan dastlab suspenziya hosil bo‘ladi, unda 
kimyoviy reaksiyalar va kristallanish jarayonining sodir bo‘lishi tufayli 
u asta-sekin quyiladi va yaxlit massa holatida qotadi. Uning 
maydalanishidan hosil qilingan superfosfat – kulrang kukun yoki 
donador mahsulotdir. U bir necha qattiq faza va ularga shimilgan suyuq 
fazadan iboratdir. Qattiq fazada kalsiy (asosan monokalsiyfosfat), 
magniy, temir, aluminiy fosfatlari, CaSO
4
∙0,5H
2
O qo‘shimchasi bilan 
CaSO
4
(apatit konsentratini qayta ishlashda esa shuningdek CdSO
4
), 
boshlang‘ich fosfat tarkibiga kiruvchi parchalanmagan mineral 
qoldiqlari, kremnegel SiO
2
∙nH
2
O va boshqalar bo‘ladi. Qattiq fazaning 
miqdori 65-72% ni, shu jumladan 50-55% CaSO
4
(va CdSO
4
) ni tashkil 
etadi. Suyuq faza esa monokalsiyfosfatga to‘yingan va tarkibida Mg
2+
, 
Fe
3+
, Al
3+
, F
-
, SiF
6
2-
va boshqa ionlar bo‘lgan fosfat kislotaning suvli 
eritmasidan iboratdir. 
Superfosfat ishlab chiqarishdagi asosiy vazifalar: apatit konsentrati 
yoki fosforit unini sulfat kislotasi bilan qorishtirish va hosil qilingan 
suspenziyani kameralarda pishitish (etiltirish) dan iboratdir. Uning 
batamom pishitilishi kimyoviy sexlarda mahsulotni saqlashda to‘la 
amalga oshadi. Xomashyolar aralashtirgichlaridan va superfosfat 

---

206 
kamerasidan chiqadigan ftorli gazlar – ftor tutgan boshqa mahsulotlarga 
aylantiriladi. 
Kukunsimon superfosfat gigroskopikdir va suyuq fazadan 
monokalsiyfosfatning kristallanishi natijasida kuchli yopishqoq bo‘lib 
qoladi. Sovutilgan va yetarli darajada pishitilgan superfosfatda 
kristallanish tugallanganligi uchun yopishqoqligi kam bo‘ladi. 
Neytrallangan va donadorlangan superfosfat deyarli yopishib qolmaydi. 
Hozirgi paytda konsentrlangan fosforli va murakkab o‘g‘itlar ishlab 
chiqarish juda tez suratlarda rivojlanayotganligi sababli mineral 
o‘g‘itlarning dunyodagi assortimentida oddiy superfosfatning nisbiy 
ulushi kamayib bormoqda. 
Superfosfat 
olishning 
fizik-kimyoviy 
asoslari. 
Fosfatning 
parchalanishi. Superfosfat olishda ftorapatitning parchalanishi ikki 
bosqichda sodir bo‘ladi. Avval erkin fosfat kislota hosil bo‘ladi: 
Ca
5
(PO
4
)
3
F + 5H
2
SO
4
+ 2,5H
2
O = 3H
3
PO
4
+ 5CaSO
4
∙0,5H
2
O + HF. 
Bu reaksiya 20-40 minut davomida kamerada superfosfat 
massasining pishitilishi davrida tugaydi. Kalsiy sulfat yarimgidrat 
shaklida cho‘kmaga tushadi, ammo juda tez, bir necha minutda 
angidritga aylanadi, uning shakli tayyor superfosfatda saqlanib qoladi. 
Buni superfosfat kamerasidagi reaksion massa haroratining yuqoriligi 
(110-120
O
C) va suyuq fazada (birinchi bosqich jarayonining ohirida 42-
46%) P
2
O
5
miqdorining ko‘pligi bilan izohlanadi. Bunday sharoitda 
kalsiy sulfatning stabil shakli angidrit hisoblanadi. 
Sulfat kislot to‘la sarflangandan so‘ng ikkinchi bosqich jarayoni - 
qolgan apatitning to‘plangan fosfat kislota bilan reaksiyasi boshlanadi: 
Ca
5
(PO
4
)
3
F + 7H
3
PO
4
+ 5H
2
O = 5Ca(H
2
PO
4
)
2
∙H
2
O + HF. 
Hosil bo‘lgan monokalsiyfosfat dastlab eritmada bo‘ladi, uning 
to‘yinishidan kristallanishi boshlanadi. Eritmadagi P
2
O
5
miqdori 42-
46% va harorat 100
O
C dan yuqori (bu ikkinchi bosqich jarayonining 
boshlanish sharoitiga muvofiq keladi) bo‘lganda monokalsiyfosfat 
Ca(H
2
PO
4
)
2
∙H
2
O kristallanadi. 
Stexiometrik nisbatdagi komponentlarning ta’sirlashuvi natijasida 
sodir bo‘ladigan quyidagi: 
2Ca
5
(PO
4
)
3
F + 7H
2
SO
4
+ 3H
2
O = 3Ca(H
2
PO
4
)
2
∙H
2
O + 7CaSO
4
+ 2HF. 
tenglama bo‘yicha boradigan reaksiyaning birinchi bosqich jarayonida 
70%, ikkinchi boskichida esa 30% apatit ta’sirlashadi. Birinchi 
bosqichda ko‘p miqdordagi suyuq fazaga to‘lgan to‘r tuzilishli 
mikrokristallardan iborat kalsiy sulfat hosil bo‘ladi. Reaksion massaning 

---

207 
qotishi sulfat kislota to‘la sarflanguncha sodir bo‘ladi, uning ishtirokida 
monokalsiyfosfatning hosil bo‘lishi mumkin emas; shu boisdan massa 
qotishining sabibini faqatgina kalsiy sulfatning kristallanishiga bog‘lash 
mumkin. Ikkinchi bosqich kamerali yetiltirish davrida boshlanadi va 
omborda mahsulotni uzoq vaqt (xomashyo naviga, ishlab chiqarish 
tartibiga va pishitish sharoitiga bog‘liq holda 6-25 sutka) pishitishda 
yakunlanadi.