I shamshidinov noorganik moddalar va

Fosforitlar asosidagi superfosfat. Fosforitlardan superfosfat olish 
jarayoni – unda dolomit va magnezial silikatlar qo‘shimchalarining 
bo‘lganligi sababli o‘ziga xos xususiyatga egadir. Magniy birikmalari 
ishtirok etadigan fosfatlarning sulfat kislota bilan parchalanishi uchta 
bosqichda amalga oshadi. Birinchi bosqichda quyidagi reaksiyalar sodir 
bo‘ladi: 
Ca
5
(PO
4
)
3
F + 5H
2
SO
4
= 3H
3
PO
4
+ 5CaSO
4
+ HF 
CaMg(CO
3
)
2
+ 2H
2
SO
4
= MgSO
4
+ CaSO
4
+ 2CO
2
+ 2H
2
O 
Mg
2
SiO
4
+ 2H
2
SO
4
= 2MgSO
4
+ SiO
2
+ 2H
2
O 
Buning natijasida tarkibida fosfat kislota va magniy sulfat bo‘lgan 
eritma hosil bo‘ladi. Ikkinchi bosqichda fosfatni fosfat kislota bilan 
parchalanadi, ammo eritmada magniy sulfat bo‘lganligi uchun 
monokalsiyfosfat o‘rniga monomagniyfosfat hosil bo‘ladi: 
Ca
5
(PO
4
)
3
F + 7H
3
PO
4
+ 5MgSO
4
= 5Mg(H
2
PO
4
)
2
+ 5CaSO
4
+ HF 
Ikkinchi bosqich MgSO
4
ning Mg(H
2
PO
4
)
2
ga to‘la aylanishi bilan 
yakunlanadi. Uchinchi bosqichda esa qolgan fosfatli xomashyo tarkibida 
monomagniyfosfat tutgan fosfat kislota bilan parchalanadi va 
monokalsiyfosfatga aylanadi: 
Ca
5
(PO
4
)
3
F + 7H
3
PO
4
= 5Ca(H
2
PO
4
)
2
+ HF 
Ikkinchi bosqich oxirida fosfatli kompleks MgO, P
2
O
5
va H
2
O dan 
iborat bo‘ladi. MgO – P
2
O
5
– H
2
O sistemadagi eruvchanlik 
diagrammasidan 
(3.9-rasm) 
ko‘rinadiki, 
monomagniyfosfatning 
eruvchanligi 
CaO–P
2
O
5
–H
2
O 
sistemadagi 
monokalsiyfosfatning 
eruvchanligidan nisbatan katta bo‘ladi. Mono- va dimagniyfosfatlar 
to‘yingan suvli eritmalarga nisbati bo‘yicha inkongruent bo‘lishiga 
qaramay, ya’ni qattiq fazaga kislotaliligi kam bo‘lgan fosfatlar holatida 
o‘tish bilan parchalanadi; magniy fosfatning parchalanish darajasi kalsiy 
fosfatning parchalanish darajasidan (tuz va suvning nisbati bir xil 
bo‘lganda) 
nisbatan 
kichik 
bo‘ladi. 
25-80
O
C 
harorat 
va 
Mg(H
2
PO
4
)
2
:H
2
O < 0,287 nisbatda monomagniyfosfat parchalanmasdan 
eriydi; bu nisbat katta bo‘lganda monomagniyfosfat parchalanadi va 
dimagniyfosfat qattiq fazaga o‘tadi; monokalsiyfosfatning parchalanishi 
esa Ca(H
2
PO
4
)
2
:H
2
O > 0,01 dan sodir bo‘la boshlaydi. 
Xuddi kalsiy tuzlaridagi kabi P
2
O
5
konsentratsiyasi ortishi bilan 
dimagniyfosfat eruvchanligi ortadi, monomagniyfosfatning eruvchanligi 
esa kamayadi (3.9-rasm), ammo monokalsiyfosfatdan farqli o‘laroq 

---

210 
monomagniyfosfatning suv ta’sirida parchalanish darajasi haroratga 
deyarli bog‘liq emas. 
3.9-rasm. 25, 80 va 130
O
C haroratdagi MgO – P
2
O
5
– H
2
O sistemasida 
eruvchanlik izotermasi: ikkita qattiq fazali muvozanatdagi eritmaning 
tarkibi nuqtalar bilan belgilangan. 
Ikkinchi 
bosqich 
reaksiyaning 
tugallanishi 
arafasida 
ham 
monomagniyfosfatning eruvchanligi katta bo‘lganligi uchun suyuq faza 
uning bilan to‘yinmagan holatida qoladi, ammo u to‘la eritmada bo‘ladi 
va fosfat kislotaning neytrallanish darajasi kutilganidan ko‘ra nihoyatda 
katta bo‘ladi. Monomagniyfosfat fosfat kislota bilan bufer aralashma 
hosil qiladi, Mg
2+
va H
2
PO
4
-
ionlariga dissotsilanadi, bu esa fosfat 
kislotaning H
+
va H
2
PO
4
-
ionlariga dissotsilanishini susaytiradi. Shu 
sababga ko‘ra xomashyoning parchalanishini ikkinchi bosqich 
jarayonidayoq keskin pasaytiradi, uning uchinchi bosqichdagi tezligi esa 
butunlay kamayadi. 
Yuqorida ta’kidlanganlarni, shuningdek monomagniyfosfatning 
gigroskopikligini 
e’tiborga 
olinsa, 
u 
fosforitlardan 
olingan 
superfosfatning fizik xossalarini yomonlashtiradi. Shuning uchun 
fosforitlarni oldindan magniy birikmalarining bir qismini yo‘qotish 
orqali boyitish maqsadga muvofiqdir. Ishlatiladigan xomashyoda 
magniyning miqdori P
2
O
5
miqdorining 6-8% idan ortib ketmasligi 
lozim. Fosforitlardan olinadigan superfosfat uchun ombordagi optimal 
harorat (65-80
O
C) apatit yoki magniy tutmagan fosforitlardan olinadigan 
superfosfatlarga nisbatan ancha yuqori bo‘ladi. Bu holatda superfosfat 
massasining sovishi parchalanish jarayonini tezlashtirmaydi, balki 
sekinlashtiradi. Buning sababini yuqorida ko‘rsatib o‘tilganidek, suyuq 

---

211 
fazaning yuqori darajada neytrallanganligi va haroratning pasayishi 
bilan 
monomagniyfosfat 
eruvchanligining 
kamaymasligi 
bilan 
izohlanadi. 
Tarkibida 27,5% P
2
O
5
, 6,6% CO
2
va 2,5% R
2
O
3
bo‘lgan fosforitni 
68% li sulfat kislota bilan 64 og‘irlik qism stexiometrik me’yorda 
parchalash yo‘li bilan olingan kukunsimon oddiy superfosfatda 
xomashyoning parchalanish darajasi 90% ga yetadi va mahsulot 
quyidagi tarkibga ega bo‘ladi: P
2
O
5umum.
= 15,6%; P
2
O
5o‘zl.
= 14,0%; 
P
2
O
5erkin
= 5,0%; H
2
O = 10,5%.