I shamshidinov noorganik moddalar va

Minorali usul bilan sulfat kislota ishlab chiqarishning 
texnologik sxemasi. Minorali usul bilan sulfat kislota ishlab chiqarishda 
sulfit angidridni qayta ishlashning barcha asosiy va oraliq jarayonlari 
to‘ldirgichli va sulfat kislota bilan sug‘oriladigan minoralarda sodir 
bo‘ladi. 
1.41-rasmda minorali usulda sulfat kislota ishlab chiqarishning 
prinsipial sxemasi tasvirlangan. Issiq kuyundi gazi kiradigan birinchi 
minora minoralarni sug‘oruvchi kislotadan ajratib olish vazifasini 
bajaradi. Bu jarayon sulfat kislotaning denitratsiyasi, minora 1 esa 

---

88 
denitratsiyalash minorasi deb ataladi. Bu minoradan chiqadigan 
denitratsiyalangan kislotaning qariyib 
1
/
3
qismi omborga tayyor 
mahsulot sifatida chiqariladi, qolgan qismi esa oxirgi minora 4 ga 
sug‘orish uchun uzatiladi. 
1.41-rasm. Minorali tizimning texnologik sxemasi: 
1-denitratsiyalovchi minora; 2-mahsulot minorasi; 3-oksidlovchi minora; 4-absorbsiya minorasi; 
5-kislota sovutgichlari. 
Denitratsiya minorasi oz miqdordagi kislota bilan sug‘orilganligi 
uchun u kuchli qiziydi va azot oksidlarining ajralishi ta’minlanadi. 
Kislotaning denitratsiyasi bilan bir paytda minora 1 da sulfit angidrid 
sulfat kislotaga qisman absorbsiyalanadi va azot oksidlari bilan 
oksidlanadi. Sodir bo‘ladigan jarayonlar tavsifiga ko‘ra birinchi 
minorani sxematik tarzda uchta zonaga ajratish mumkin. Quyi zonada 
sulfat kislotaning gaz fazasiga suv bug‘i ajratib bug‘lanishi, o‘rta zonada 
nitrozaning suyulishi hisobiga undan azot oksidlarining ajralishi, yuqori 
zonada esa quyidan chiqadigan suv bug‘ining kondensatlanishi sodir 
bo‘ladi va shu tufayli kondensatlangan suv nitrozani suyultiradi hamda 
unda erigan SO
2
ni qisman oksidlaydi. Yuqorida bayon etilgan 
jarayonlarni zonalar bo‘yicha qat’iy bo‘lish mumkin emas, chunki ular 
bir-biri bilan qisman qo‘shilib ketadi. Bu jarayonlardan tashqari, birinchi 
minorada gazlardan shuningdek chang qoldiqlari tutib qolinadi, arsenit 
va 
selenit 
angidridlari 
yutiladi, 
sulfat 
kislota 
bug‘lari 
kondensatsiyalanadi, sulfat kislotali tuman hosil bo‘lishi sodir bo‘ladi va 
xokazo. 
Minorali tizimlarda tayyor mahsulot faqat denitratsiya minorasidan 
chiqarib olinadi, u yerda kuyundi gazidagi deyarli barcha qo‘shimchalar 
tutib qolinadi, shuning uchun minorali kislota mishyak, selen, kuyundi 
changi va boshqa qo‘shimchalar bilan ifloslangan bo‘ladi. 

---

89 
Ikkinchi minoraning asosiy vazifasi – sulfat kislota bilan kuyundi 
gazidan sulfit angidridni absorbsiyalash va SO
2
ni nitroza bilan 
oksidlashdir. Bu minorada sulfat kislotaning kattagina qismi (tizim 
mahsulotining 70-80% i) hosil bo‘ladi, shuning uchun uni mahsulot 
minorasi deyiladi. Kislota hosil bo‘lish jarayoni minora 2 ning butun 
balandligida sodir bo‘ladi, lekin sulfit angidridning asosiy miqdori 
oksidlanish jarayoni sodir bo‘lishi uchun qulay sharoit bo‘lgan uning 
quyi qismida oksidlanadi. SO
2
oksidlanishi natijasida nitrozadan 
ajraladigan azot oksidlarining bir qismi minoraning yuqori qismidan 
sug‘oriladigan nitrozaga yutiladi, ammo uning asosiy qismi gaz oqimi 
bilan oksidlash minorasi 3 ga keladi. U yerda NO va NO
2
ning shunday 
nisbatigacha oksidlanadiki, bunda hosil bo‘ladigan azot oksidlarining 
miqdori absorbsiya minorasida yutilishi uchun yetarli darajada bo‘lishi 
lozim. 
Minora 3 da NO gaz tarkibidagi kislorod bilan oksidlanadi. Bu 
minorada azot oksidlarining oksidlanishi minorani aylanib o‘tuvchi gaz 
o‘tkazgich quvur orqali bir qism oksidlanuvchi gazni o‘tkazish orqali 
boshqariladi (baypas). Oksidlash minorasidan chiqadigan gaz minora 4 
ga keladi, u yerda minorani sug‘oruvchi sulfat kislotaga azot oksidlari 
yutiladi; bu minora absorbsiya yoki yuttirish minorasi deyiladi. 
Kuyundi gazini sovutishda va sulfat kislota hosil bo‘lishida ko‘p 
miqdordagi issiqlik ajraladi, shuning uchun denitratsiya va mahsulot 
minoralari sug‘oriladigan kislota qiziydi va ularni sug‘orishga berishdan 
oldin sovutiladi. Buning uchun sovutgichlar 5 o‘rnatilgan. Minorali 
kislota ishlab chiqarishda chiqindi gazlari, mahsulot kislotasi va 
boshqalar bilan bir qism azot oksidlari yo‘qotilishi mumkin. Uni o‘rnini 
to‘ldirish uchun mahsulot minorasi 2 ga nitrat kislotasi beriladi. Sulfat 
kislota hosil bo‘lishi uchun kerakli suv denitratsiya va mahsulot 
minoralari 1 va 2 ga kiritiladi. 
Kamerali usul bilan sulfat kislota ishlab chiqarishning prinsipial 
texnologik sxemasi minorali usulga o‘xshaydi. Uning farqi shundaki, 
sulfit angidridni qayta ishlash va azot oksidlarini oksidlash bosqichlari 
kislotaning denitratsiyasidan so‘ng minoralarda emas, balki tahmonli 
qo‘rg‘oshinli kameralarda amalga oshiriladi. Azot oksidlarining 
absorbsiyasi ham xuddi minorali tizimlardagi kabi minoralarda 
o‘tkaziladi. Lekin kamerali va minorali jarayonlarning texnologik 
tartiblari turlichadir: kamerali jarayonning barcha bosqichlarida nisbatan 

---

90 
past konsentratsiyali kislota ishlatiladi, nitroza tarkibida esa oz 
miqdordagi azot oksidlari bo‘ladi va xokazo.