I türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans


Download 5.08 Mb.
Pdf ko'rish
bet28/88
Sana29.11.2017
Hajmi5.08 Mb.
#21200
1   ...   24   25   26   27   28   29   30   31   ...   88

 

Qətibə Vaqif qızı, fil.ü.f.d. 

AMEA M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu 

gatibevagifkizi@yahoo.com 

 

ƏBDÜRRƏHİM BƏY HAQVERDİYEVİN TÜRK DİLLƏRİNİN TARİXİNƏ DAİR 



ƏLYAZMALARI 

 

Türk dili, ədəbiyyatı, tarixi, o cümlədən türk mədəniyyətinin ayrı-ayrı sahələrini əhatə edən 



məsələlərin bir-biri ilə əlaqəli şəkildə araşdırılması türk xalqlarının biri-biri və digər xalqlarla olan 

müxtəlif münasibətlərinin tarixi inkişaf səviyyəsinin təyin olunması, bu əlaqələrin inkişaf və 

tənəzzülünün sərhədlərinin müəyyən edilməsi baxımından vacibdir. XIX əsrin sonu XX əsrin 

əvvəllərində dünyanın bir çox ölkələrində ümumtürk abidələri, türklərin tarixi, mədəni irsi, 

etnoqrafiyası və yazı mədəniyyəti geniş tədqiq olunmağa başlamışdı. Azərbaycan ziyalıları, 

görkəmli elm və mədəniyyət xadimləri də müxtəlif elmi-nəzəri yanaşma işığında türkoloji 

araşdırmalar aparır, Türk tarixi, dili və ədəbiyyatı, türk xalqları və onların yazılı abidələrini əhatə 

edən ciddi əsərlər ortaya qoyurdular. Ə.Muznib, Ə.Abid, X.S.Xocayev, Ə.Ağaoğlu, H.Zeynallı, 

Ə.Cəfər və başqaları qədim türk dilinə, türk xalqlarının ədəbiyyatına, tarixinə, mədəni və maddi 

irsinə, qədim türk dilinin zəngin təməlləri əsasında formalaşan Azərbaycan dilinin milliləşmə tarixi, 

regionda və türk dilləri arasında mövqeyi və statusuna dair müxtəlif səpkili araşdırmalar aparırdılar. 

XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda türkoloji elmi fikrin təşəkkülü və inkişafı daha çox türkçülük 

ideologiyasını dəstəkləyənlər, demokratik düşüncəli, milli konsepsiyanın tərəfdarı olan ziyalıların, 

elm və mədəniyyət xadimləri, ədib və yazıçıların adı ilə bağlıdır. XIX əsrin sonu XX əsrin 

əvvəllərində Azərbaycan ictimai-ədəbi və mədəni tarixində xüsusi mövqeyi olan, dramaturq

teatrşünas, nasir, dirijor, pedaqoq, publisist kimi çoxşaxəli fəaliyyət göstərən Əbdürrəhim bəy 

Haqverdiyevin milli-mədəni təfəkkürümüzün və ictimai-siyasi düşüncəmizin inkişafında böyük rolu 

olmuşdur. Onun ədəbi dil, türk dilləri, türk teatrosu, türk ədəbiyyatı haqqında qələmə aldığı 

məqalələri həm elmi tədqiqat üslubu, həm də ehtiva etdiyi informativ zənginlik baxımından 

qiymətlidir.  

Qeyd etmək lazımdır ki, AMEA Əlyazmalar İnstitutunun xəzinəsində qədim əlyazma, 

daşbasma, çap əsərlərlə yanaşı, müxtəlif dövrlərdə yaşamış, fərqli sahələrdə xidmət edən görkəmli 

alim, ədib, ictimai xadimlərin şəxsi arxivləri də qorunur. Bu arxivlərin arasında Əbdürrəhim bəy 

Haqverdiyevin də arxivi saxlanılır. Arxivdə ümumilikdə 210 saxlama vahidi altında müxtəlif 



I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 



 

 

 



 

 

 



145

məzmunlu materiallar vardır. Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin arxivinin izahlı təsviri filologiya üzrə 

fəlsəfə doktoru Mehri Məmmədova tərəfindən nəşr olunmuşdur (5: 2012).  

Arxivdə ədibə məxsus olan məktub, əsər, şəxsi sənədlər, kitabları ilə birlikdə, həm də onun 

qələminin məhsulu olan elmi-publisistik məqalələri də yer almışdır. Ədibin türk dili, ədəbi dilimiz, 

türk ƏDƏBIYYATı məsələlərinə dair olan əlyazmaları göstərir ki, o, qədim türklər, türk xalqlarının 

etnik tarixi, əski türkcə, türk yazılı abidələri, türk xalqları ədəbiyyatı, qədim türk poeziyası 

haqqında çox zəngin elmi məlumata malik olmuş və bu sahədə araşdırmalar aparmışdır. Təsadüfi 

deyil ki, elmi-nəzəri məqalələrin, dərin məzmunlu publisisitik əsərlərin müəllifi olan 

Ə.Haqverdiyev 1924-cü ildə Rusiya Elmlər Akademiyasının Ölkəşünaslıq Bürosuna üzv seçilmişdi. 

Onun “Türk dili”, “Ədəbi dilimiz”, “Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinə dair proqram”, “Türk dili dərsi 

proqramı”, “Əski və yeni Türk ədəbiyyatı nümunələri. Heca vəzni” adlı əlyazmalarında türk 

xalqları və əlifbaları, ümumtürk dili və ədəbiyyatının təşəkkülü və inkişafı, Azərbaycan və Osmanlı 

Türkiyəsi ədəbiyyatı haqqında qiymətli bilgilər verilmiş, Azərbaycan Darülfununun Şərq 

fakültəsində Türk dili və ədəbiyyatının tədrisi üçün müxtəlif məzmunlu konspektlər, kiçik qeydlər 

və mühazirə materiallarında ümumi türkoloji məsələlər, türk dillərinin təsnifi, türkologiyanın 

əsasları, türk dili və ədəbiyyatının müxtəlif dövrləri elmi-nəzəri faktlar əsasında təhlil olunmuşdur.  

Məlumdur ki, Ə.Haqverdiyev Azərbaycan Dövlət Darülfununda, indiki Bakı Dövlət 

Universitetinin şərq fakültəsində mühazirə demişdir. Onun arxivindəki saxlama vahidi 173-də (4) 

yerləşən “Türk dili dərsi proqramı” adlanan əlyazması 1882-1938-ci illərdə yaşayıb yaratmış, 

maarifçi, pedaqoq, türk dilinə dair bir çox dərsliklərin müəllifi olan Cabbar Əfəndizadənin “Türk 

dili öyrədən kitabça”sı əsasında hazırladığı proqram ərəb qrafikalı Azərbaycan əlifbasında 

yazılmışdır. Müddərrislərə türk dili dərslərinin təlimində diqqət etməsi gərəkən məsələlərlə yanaşı, 

dərsin səmərəli keçirilməsi və müsbət nəticələr əldə etmək üçün lazım olan əyani vəsaitlərdən, 

mənbə, mətn və nümunələrdən istifadə üsulları izah olunur. Ədibin “Əski və yeni Türk ədəbiyyatı 

nümunələri. Heca vəzni” adlı əlyazması latın qrafikasında yazılmışdır. Saxlama vahidi 34-də (2) 

yerləşən və 80 vərəqdən ibarət olan əlyazmada qədim türk ədəbiyyatı tarixinə toxunulur, qədim türk 

ədəbiyyatına dair nümunələrdən bəhs olunur, bu sahədəki elmi-tədqiqat işlərinə dair məlumatlar 

verilir, türk ədəbiyyatının inkişaf dövrləri təhlil edilir, yeni türk ədəbiyyatının durumu, müxtəlif 

nümayəndələri haqqında geniş məlumat verilir, hər dövrə aid müxtəlif ədəbi əsərlərdən örnəklər 

gətirilir.  

Arxivdə saxlama vahidi 33-də (1) yerləşən “Ədəbi dilimiz” adlı avtoqraf əlyazma latın 

qrafikası ilə yazılmışdır, üzərində müəllifin özü tərəfindən “Vaxtı keçdiyi üçün nəşr olunmadı” 

qeydi vardır. Bu məqalə Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin “Seçilmiş əsərləri”nin ikinci cildində nəşr 

olunduğu (5:2005) üçün geniş məlumatı lazım bilmədik. Qısa olaraq onu qeyd etmək lazımdır ki, 

ədib bu məqalədə ədəbi dilimizin təmizliyi, saflığıuğrunda atılacaq addımlardan bəhs etmiş, yerli-

yersiz dilimizə daxil olan yabancı kəlmələrdən, istilahlardan arınmağın yolunu mükəmməl bir 

Azərbaycan ədəbi  dili və sərf-nəhvinin yaradılmasında gördüyünü yazmışdır. Əbdürrəhim bəy 

Haqverdiyev Azərbaycan türk ədəbi dilinin inkişafından bəhs edərək yazır: “Ədəbi dilimizin 

yokluklarından biri indiyədək mükəmməl bir sərfi-nəhvin yokdur, ədəbi dil haradan ola bilər” (1, 

s.3). “90-cı illərdə оrtalığa atılıb ədəbiyyatla məşğul оlmaq istəyən ziyalılarımız (özümü də о 

cümlədən hesab edirəm) iki tərəfdən də avara оlub məcburən rus ədəbiyyatı təsiri altına düşüb, türк 

dilində rus cümlələri işlətməyə üz qоydular” deyərək Ə.Haqverdiyev dilimizə bir tərəfdən Osmanlı 

türk ləhcəsinin, bir tərəfdən fars dilinin, digər tərəfdən rus dilinin təsir etdiyini göstərir, ədəbi 

dilimizin saflığından bəhs edərək “bəziləri özləri hiss etməyərək Azərbaycan qulağını deşən ləfzləri 

istimal edirlər”, ədəbi dilimizin qorunması və mükəmməl sərf-nəhvinin yazılması üçün, vahid ədəbi 

dil qaydalarının tətbiq olunması üçün “Xalq Maarif Komisarlığı yanında, ya Ümumittifaq 

Akademiyasının Azərbaycan şöbəsində Azərbaycan türk ləhcəsinin mükəmməl sərfi-nəhvi və ədəbi 

dil yaratmaq üçün xüsusi bir təşkilat” qurulmasını təklif edir (1, s.3-4). 

Ədibin diqqət çəkən, nəzərimcə həm elmi-nəzəri səviyyəsi, həm də ehtiva etdiyi zəngin 

informativ məlumatlar və tədqiqat zamanı istifadə edilən metod baxımından digər məqalələrindən 

fərqlənən “Türk dili” adlı əlyazma iki ümumi dəftərdən, ümumən 62 vərəqdən ibarət, rus dilində 

yazılan avtoqraf əlyazmadır.  


I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 



 

 

 



 

 

 



146

Əsərin başlanğıcında müəllif türk dilində danışan xalqları coğrafi yerləşiminə görə təsnif 

edərək yazır: “İndiki zamanda Türk dilində yakutlardan başlayaraq Avropaya qədər bir çox tayfa və 

xalqlar  danışırlar. Onlara yakutlar, Cənubi Sibir türkləri, altay-teleutlar, Yuxarı Ob türkləri 

(kumandin, lebedinlər, çerneva tatarları, şorlar), Yuxarı Yenisey türkləri (kızıllar, kaçınlər, 

karaqaslar, kamasınlər), uryanxaylar və ya Tuva (Qərbi Monqolustanda), barabinlər, Qərbi Sibir 

tatarları, qara-qırğızlar, qazaxlar, qaraqalpaqlar, Cənub-Şərqi Rusiya türkləri  (Krım, Həştərxan 

tatarları, noqaylar, kumıklar, qaraçaylar), başqırdlar, kazan və digər Bolqaboyu tatarlar, sartılar 

(Rusiya Türküstanında), özbəklər (Xivə və Buxara xanlığında), Çin  Türküstanında və ya Şərqi 

Türkistanda yaşayan türklər (tarançilər), Azərbaycan türkləri və nəhayət Osmanlı türkləri daxildir” 

(3, I dəftər, s.1). Müəllif qeyd edir ki, bu xalqların bəziləri əskidən türkkökənli olmasalar da, 

“məsələn sartılar və Sibirdə yaşayan bəzi tatar tayfaları”, indi türk dilinin müxtəlif dialektlərində 

danışırlar. Ə.Haqverdiyev bəzən türk xalqlarının etnik kökəni ilə bağlı bəzi mülahizələri və 

türklərin tatar adlandırılmasını elmdəki tarixi anlaşılmazlıq kimi qəbul etdiyini, ciddi elmi-türkoloji 

tədqiqatlar nəticəsində bu səhvlərin aradn qaldırılacağına ümid etdiyi yazır (3, I dəftər, s. 2). 

Əsərin davamında müəllif qədim türklərin ən mükəmməl, möhtəşəm yadigarları olan yazılı 

abidələr haqqında məlumat verir, onların təsnifatı zamanı irəli sürülən mülahizələri şərh edir. 

Qədim türk yazılı abidələrinin müxtəlif forma, material və yazılarda günümüzə qədər gəlib çatdığını 

qeyd edən görkəmli alim, bu abidələrin VIII, bəzən VII, hətta VI əsrə aid olduğunu yazır (3, I 

dəftər, s. 3). Orxon-Yenisey abidələrinin məzmunu haqqında məlumat verərkən, abidələrin 

mətnlərinin xaqanların dilindən xalqa müracitə şəklində yazıldığını, bu müraciətlərdə türklərin 

hərbi-siyasi dünyagörüşünün, qonşuluq münasibətlərinin, əlxlaqi-mənəvi dəyərlərinin əks 

olunduğunu göstərir (3, I dəftər, s.4). Qədim türk dövlət başçıları xaqanları olan Bilgə xaqan və 

onun qardaşı Kül Tiqinə məxsus olan abidələrin tədqiq tarixi, aparılan tədqiqatların nəticələrindən, 

irəli sürülən mülahizələrdən müasir türk dillərinin bu abidələrin dilinin varisi olduğunu  yazan 

Ə.Haqverdiyev (3, I dəftər, s.4), həm uyğur, həm Orxon yazısı ilə yazılan uyğur yazılı abidələrinin 

də Orxon mətnləri ilə eyni tarixə  malik olduğunu, uyğur yazısının XV əsrə qədər istifadə edildiyini 

və hətta XI əsrin ən məşhur əsəri olan “Kutadqu Biliq”in də bu əlifbada yazıldığını qeyd edir (3, I 

dəftər, s.4) 

Qeyd etmək lazımdır ki, əlyazmanın təhlili göstərir ki, Ə.Haqverdiyev bu materalları 

toplayarkən çox ciddi elmi tədqiqatlar aparmış, türkologiyada çox mötəbər mənbələr hesab edilən 

əsərlərə, araşdırma nəticələrinə, qədim qaynaqlara müraciət etmişdir. Avropa dillərini mükəmməl 

bilməsi ona qədim türk yazılı abidələrini tədqiq edən alimlərin orijinal əsərləri ilə tanış olmağa 

imkan vermiş, bu sahədə edilən araşdırmaları incələyərək abidələrin tapılması, oxunması, tədqiqi və 

nəşri tarixi haqqında müfəssəl bilgi əldə etməsinə zəmin yaratmışdır. Əlyazmada Orxon-Yenisey 

abidələri haqqında məlumatdan başlayaraq, onların tədqiqi üçün təşkil edilən müxtəlif elmi 

ekspedisiyalar, abidələrin tapıldığı ərazilərdə axtarışlar aparan Avropa alimlərinin elmi 

mülahizələri, hətta bir-biriləri ilə apardıqları elmi mübahisələr əks olunmuş, İ.Strallenberq, Heygel, 

J.Klaprot, N.İ.İlminski, N.V.Yadrintsev, A. Remuzə, V.Radlov kimi alimlərin qədim türk yazılı 

abidələrinin yazılma tarixi, xüsusilə abidələrdəki kod sözlər vasitəsilə sinoloqlar tərəfindən 

mətnlərin deşifrə olunması, türk dilinin təşəkkülü və inkişaf tarixi haqqında olan görüşlərini də 

təhlilə cəlb etmişdir (3, I dəftər, s.5-8).  

Əlyazmanın diqqət çəkən digər xüsusiyyəti, müəllifin orta əsr türk dilli yazılı abidələr 

haqqında da geniş, maraqlı bilgiləri qeydə almasıdır. “XII-XIII-XIV əsrlərə dair türk dilli abidələr 

haqqında məlumat azdır” deyən Ə.Haqverdiyev “Yusif Balasaqunlu kimi tanınan Yusif Xas 

Hacibin “Kutadqu biliq”,  müəllifini bilmədiyi “Yusif və Züleyxa” əsərini, Ribati Oğuz adlanan 

Nəsirəddin Bürhanəddin oğlunun məşhur “Qısasül Ənbiya” əsərlərini” örnək göstərir (3, I 

dəftərs.8). Müxtəlif ərazilərdən tapılan qədim türk yazılı abidələrinin transkripsiyası, oxunuşu, 

tərcüməsi və s. haqqında həddən artıq maraqlı, zəngin, dəqiq və indiyə qədər məlum olmayan 

məlumatlar verən Ə.Haqverdiyev bu “iki dilli, üçdilli yazılı mətnlərin alimlər tərəfindən həmişə 

diqqət mərkəzində olduqlarını” yazır (3, I dəftər, s.9), Avropa alimlərinin, xüsusən V.Tomsen, 

V.Radlov, Şlegel, M.Parker, V.Vasilyevin bu sahədə daha çox və ciddi işlər gördüyünü qeyd edir. 

Qədim və orta əsrlər türkdilli abidələrin tədqiqi tarixini çox şəffaf şəkildə təhlilə cəlb edən müəllif, 


I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 



 

 

 



 

 

 



147

türk xalqlarının orta əsrlərdə yaratdıqları dil və ədəbi qaynaqları da nəzərdən keçirir. Ədibin türk 

yazılı abidələrindən bəhs edərkən Kitabi Battal Qazi dastanına da toxunması bu sahə ilə bağlı 

araşdırmaların tarixinə yeni işıq salır. Əsər haqqında geniş bilgilər ehtiva edən əlyazmadan aydın 

olur ki, müəllif dastanın yazılma tarixi, onun məzmunu, dili və türk ədəbiyyatı tarixindəki yeri 

haqqında müfəssəl araşdırma aparmış, əldə etdiyi nəticələri və faktları qeydə almışdır.  

Əsərin davamında Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev Osmanlı türk ədəbiyyatının inkişaf tarixi, 

Anadolu coğrafiyasında təşəkkül tapan, böyük Osmanlı imperiyasında inkişaf edən türk ədəbiyyatı 

haqqında danışarkən ilk öncə İstanbulun Türk-İslam aləmindəki yerinə toxunaraq yazır: “Türk 

xalqları zaman-zaman təzyiqlərə məruz qaldıqları üçün bəziləri ədəbiyyat və dil baxımından 

inkişafdan geri qaldı. Lakin Osmanlı Türkləri öz ədəbiyyatlarını və dillərini ən yüksək zirvəyə 

daşımağı bacardılar, İstanbul bir zamanlar Buxara və Səmərqənd kimi, dövrün elm və mədəniyyət 

mərkəzi oldu” (3, I dəftər, s.39). Ə.Haqverdiyev Osmanlı imperiyası coğrafiyasında məskunlaşan 

türklərin inkişafından yazarkən çox əhəmiyyətli bir mövzuya toxunmuşdur. O qeyd edir ki, “bizim 

kazan tatarları Konstantinopoldan kitab ixrac edirdilər və onları öz istifadələri üçün nəşr edirdilər. 

Bunu  heç də sadə hadisə hesab etmək olmaz, Osmanlı vahid və böyük dövlət idi, öz siyasi və 

mədəni gücünü itirməmişdi və Osmanlı Türk ləhçəsi leksik və qrammatik göstəricilər baxımından 

digər türk ləhçələrindən daha zəngin və daha inkişaf edir, sait səslərdəki güclü sinharmoniya 

sayəsində ahəng qanunu fövqaladə şəkildə inkişafı ilə seçilirdi (3, I dəftər, s. 39-40).  

XIX əsrin sonu XX əsrin başlarında Osmanlı Türk ədəbiyyatının inkişaf yoluna nəzər salan 

müəllif, onu mütərəqqi rus ədəbiyyatı ilə müqayisə edir, onlar arasında oxşalığı göstərir. Tərcümə 

ədəbiyyatı və Avropa təsirilə yazılan yeni ədəbiyyat nümunələrini müvəffəqiyyət kimi qeyd edən 

Ə.Haqverdiyev, Osmanlıların əsasən qəzetçilik, mətbuat sahəsində böyük, möhtəşəm uğurlar 

qazandığını yazır (3, I dəftər, s. 31) Səlcuqilər dövründən başlayaraq Anadolu sahəsi ədəbiyyatının 

inkişafına toxunan müəllif, türk ədəbiyyatının müxtəlif janrlarından da bəhs edir (3, I dəftər, s. 32), 

Əndəlibinin “Oğuznamə”si, atalar sözləri, tapmacalar, nağıllar, türkülər, manilər (3, I dəftər, s. 34-

53) haqqında məlumat verən müəllif, bu janrlara aid örnəkləri rus dilinə tərcümə edərək 

göstərmişdir (3, I dəftər. s.54; II dəftər, s. 5).  Seyid Battal Qazi dastanı haqqında məlumat verən 

Ə.Haqverdiyev maraqlı bir cəhətə toxunur, onun digər türk xalqları arasında çoxlu nüsxələrinin 

yayıldığını, hətta qeyri-türk əsilli xalqların ƏDƏBIYYATlarında da bu motivləri əks etdirən 

epopeyaların mövcud olduğunu yazır (3, II dəftər, s.7), Rus dastan qəhrəmanı İlya Muramets bənzər 

xüsuslarının olduğunu göstərir (3, II dəftər, s.8). Əlyazmada Sultan  Sarı Satlık Buğra Xan 

epopeyası, onun məzmunu, motivləri haqqında da danışılır, bu əsərin Battal Qazi qədər populyar 

olmadığı qeyd olunur (3, II dəftər, s, 9), Xoca Nəsrəddin və onun lətifələri, Osmanlı sahəsində 

yazılan təzkirələr, onların tərtib qaydaları, ən məşhuru olan Lətifi təzkirəsi, XII əsrdən sonra inkişaf 

edən klassik türk ƏDƏBIYYATı, Mövlana Cəlaləddin Rumi, əsərləri, ümumiyyətlə, təriqət 

ƏDƏBIYYATı nümayəndələri haqqında geniş bilgi verilir, müqayisəli təhlillər aparılır (3, II dəftər, 

s. 11-24). 

Sonda qeyd etmək lazımdır ki, bu əlyazma Azərbaycan fililoji elminin tarixini öyrənmək, 

ədəbi dil və türk dillərinin tədqiqi tarixinin inkişaf yolunu araşdırmaq baxımından qiymətli mənbə 

hesab oluna bilər. Əlyazmalar, xüsusən də Azərbaycanda qədim türk yazılı abidələrinin tədqiqi 

tarixinə işıq salmaq, Azərbaycan türkoloji fikrinin təşəkkülü və inkişaf istiqamətlərini öyrənmək, bu 

sahədə dair tədqiqatların elmi-nəzəri əsaslarını əks etdirməsi baxımından dəyərlidir.  

 

ƏDƏBIYYAT 



 

1.

  AMEA M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu, Fond 9, s.v. 33 



2.

  AMEA M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu, Fond 9, s.v. 34 

3.

  AMEA M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu, Fond 9, s.v. 38 



4.

  AMEA M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu, Fond 9, s.v. 173 

5.

  Haqverdiyev Ə. Seçilmiş Əsərləri. 2 cilddə. II cild. Baкı: 2005, “Lider nəşriyyat”, 408 səh. 



6.

  Məmmədova Mehri. Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev arxivinin izahlı təsviri. Bakı: 2012, 

“Elm və təhsil”, 120 s. 


I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 



 

 

 



 

 

 



148

 

 



ABDURRAHIM BEY HAQVERDIYEV’S MANUSCRIPTS ON THE HISTORY OF 

TURKISH LANGAGES 

 

Abstract  



 

At the end of the 19

th

 and beginnings of the 20



th

 centuries in most countries of the world 

researchers had started to study the history, cultural heritage and monuments of the Turks. 

Azerbaijani intellectuals, eminent men of science, cultural workers used to research turkological 

studies, write works embracing the Turkish history, language, literature and written monuments. 

AbdurrahimbeyHaqverdiyev, well-known representative of the Azerbaijani literature, specialist in 

drama study conducted valuable researches about ancient Turks, their written monuments and old 

Turkish poetry. In his manuscripts titled “Turkish language”, “Our literary language” is given 

valuable information on the research of the Turkish monuments, their classification, new 

turkological studies, especially Ottoman Turkish literature.   

 

Key words: Abdurrahimbey Haqverdiyev, Turkish, Orkhon-Yenisei, Azerbaijan, Ottoman. 



 

 

 



Zabitə Teymurlu, fil.ü.f.d. 

Qafqaz Universiteti, Azərbaycan dili və ədəbiyyatı bölməsi 

 

ANADOLU AĞIZLARINDA VƏ AZƏRBAYCAN ƏDƏBİ DİLİNDƏ PARALEL 



İŞLƏNƏN ORTAQ LEKSİK VAHİDLƏR 

 

Türk dillərinin müqayisəli öyrənilməsi türkologiyada aktual məsələlərdən biridir. Xüsusilə 



eyni dil qrupuna xas türk dillərinin fonetik, morfolojik, leksik baxımdan tədqiqi bu dillərdə 

mövcud uyğun və ya fərqli dil xüsusiyyətlərinin aşkar edilməsinə kömək ola bilər.Bu səbəbdən 

oğuz dil qrupuna aid Azərbaycan və türk dillərinin fonetik, qrammatik, leksik baxımdan 

müqayisəsi iki dilin tarixi yaxınlığına bir daha işıq salır. Tarixi baxımdan Azərbaycan ədəbi dili 

ilə türk dili arasında çox da böyük fərq yoxdur. Ancaq müasir Azərbaycan ədəbi dili ilə türk ədəbi 

dili arasındakı fərqli məqamlar özünü göstərməkdədir. 

Azərbaycan və türk dillərini fonetik baxımdan müqayisə etdiyimiz  zaman Azərbaycan 

dilində mövcud olan ə saiti və x   samiti türk dilində yoxdur, ancaq dildə ə,  q səsləri yazıda öz 

əksini tapmasa da danışıq səsi kimi mövcuddur. g hərfi ilə iki danışıq səsi ifadə edilir.ghərfi qalın 

saitlərlə heca qurduğu zaman [q], incə saitlərlə heca qurduğu zaman [g] səsini verir: gazete 

[qazetə],  galiba [qaliba] «ehtimal ki, yəqin ki», gönül [gönül], gösteri  [göstəri] 

«nümayiş».Azərbaycan dilində x samiti ilə başlayan və bitən sözlər türk dilində h və ya k samiti 

ilə, sözün ortasında isə həmin samitlərdən başqa bir də ş samiti ilə işlənir.Hər üç samit x səsinə 

nisbətən daha kardır: haber «xəbər», çok «çox», arşiv «arxiv».Söz əvvəlində dilarxası, novlu, kar 

x samitinin mövqeyində türk dilində olduğu kimi h boğaz samitinin işlənməsinə Ordubad və 

Yardımlı şivələrində təsadüf edilir: horuz, hermən, hurcun, hala(Ord.), harman, hortdan, hurcun, 

hiyar, hasta(Yar.-Telavar, Üzü, Ostayır)(9, 280)Türk dilində ğ samiti qalın saitlərlə heca qurduğu 

hallarda tələffüz edilmir, özündən əvvəlki sait qismən uzun tələffüz olunur: sağlam [saalam], ağaç 

[aaç].Türk dilində Azərbaycan dilindən fərqli olaraq sözün əvvəlində ı  saitinin işlənməsi normal 

haldır:  ışık «işıq», ırak «iraq», ısı «istilik».Bu hala Azərbaycan dili dialektlərində də təsadüf 

edilir.Ədəbi dildə ahəng qanununa tabe olmayaraq, sözün əvvəlində i səsi gəldiyi halda, Qazax, 

Gəncə dialektlərində və Qarabağın bəzi şivələrində ı səsi özünü göstərir.Məsələn, ışıx, ılxı, ıldırım 

və s.(12, 56)  Türk dilində bəzi sözlərdə söz başında qədim fonemlərdən olan y saxlanmış. 

Azərbaycan dilində isə bunlar səs düşümünə uğramışdır: yıldırım «ildırım», yıldız  «ulduz»,  yılkı 



I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 



 

 

 



 

 

 



149

«ilxı».Av səs birləşməsi türk dilində saxlandığı halda Azərbaycan dilində dəyişikliyə uğrayır: Türk 

dilində-  av, avuç, tavşan, tavuk; Azərbaycan dilində ov, ovuc, dovşan, toyuq.Lakin 

Naxçıvan,Şahbuz,Şərur, Zəngilan, Qubadlı, Cəbrayıl, Füzuli(Qarabulaq) şivələrində av 

səsbirləşməsi saxlanılır: davşan, yavşan, qavla-.( 9, 280)Azərbaycan dilində çoxhecalı və bəzi 

təkhecalı sözlərin sonunda işlənən d, b, g, c cingiltili samitləri tələffüz zamanı karlaşır, yəni kar 

qarşılığı ilə deyilir.Bu cür sözlər türk dilində d, b, g, c samitləri kar qarşılıqları olan t, p, k, ç 

qarşılıqları ilə yazılır və tələffüz edilir.Bu hala Azərbaycan dili dialektlərində də təsadüf 


Download 5.08 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   24   25   26   27   28   29   30   31   ...   88




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling