Ibn sino, G’azzoliy, attor, navoiy ijodida qush obrazlari talqinlari hamda richard bax asarida oqcharloq obrazi talqinlarini qiyosiy tahlil qiling. Qushlar

IBN SINO, G’AZZOLIY, ATTOR, NAVOIY IJODIDA QUSH OBRAZLARI TALQINLARI HAMDA RICHARD BAX ASARIDA OQCHARLOQ OBRAZI TALQINLARINI QIYOSIY TAHLIL QILING.

Qushlar jahon xalqlari mifologiyasida katta ahamiyatga ega bo‘lib, voqealar jarayonida birdaniga paydo bo‘luvchi, qahramonlarga yordam beruvchi va vaziyatni keskin o‘zgartiruvchi unsur sifatida e’tirof etiladi. Ular, asosan, ilohiyot bilan odamlarning o‘rtasidagi ko‘prik sifatida, yuksaklik va osmon ramzi timsolida talqin qilingan.

Qushlar timsoli boshqa ko‘pgina xalqlardagi singari turkiy xalqlar mifologiyasida ham ilohiy olam bilan muloqot qiluvchi vosita sifatida ifodalangan. Odam o‘lganidan keyin yoki uyqusida ruhi qushga aylanib uchib ketishi haqidagi tasavvurlar xalq odatla- ri va folklorda, xususan, “Mayna”, “Opa-uka”, “Dev qiz”, “Gunohsiz musicha”, “Rustam” kabi ertaklarda o‘z aksini topgan.

Ibn Sino “Tayr” qissasida mana shu kabi xalq folklori motivlaridan ta’sirlangan holda insonlarning ruhlarini qushlar shaklida tasvirlaydi. Bu ifoda uning tibbiyotdagi bilimlariga ham asoslangan bo‘lishi mumkin. Zero, zamonaviy tibbiyot ham inson ruhining o‘limdan keyin qush kabi parvoz qilishini isbotladi. Ibn Sino qissasining syujeti asosida asar yaratgan Abu Homid G‘azzoliy esa qushlarni umumiy ma’nodagi inson ruhi emas, balki tasavvuf yo‘lidagi soliklarning Robbisini izlayotgan ko‘ngillari timsolida tasvirlaydi. Shu taxlit tasavvuf adabiyotida qush timsoli Tangrisini izlayotgan solik(ning ko‘ngli yoki ruhi) shaklida qabul qilindi.

Navoiy asarlaridagi qushlar timsoli zamirida ham folklor motivlari hamda tasavvuf adabiyoti motivlari jo bo‘lgan, deyishimiz mumkin.

Navoiy lirikasida umumiy ma’nodagi qush obrazi: jon qushi, ko‘ngil qushi, malo- yik qushlari, arvohi qudsiy qushlari, hidoyat qushlari, vasl qushi, xirad qushi, junun qushlari kabi variantlarda uchraydi.

Jon qushi – Odam o‘lganidan keyin yoki uyqusida ruhi qushga aylanib uchib ke- tishi haqidagi tasavvurlar xalq ertaklarida o‘z aksini topgan. Bu haqda Bahodir Sarimsoqov shunday fikr bildirgan: “Jon esa osmonga uchib ketadi. Ruh ham tanani tark etadi, ammo qush yoki boshqa jondor sifatida o‘lganning uyiga, uning yaqinlaridan xabar olgani tez-tez kelib turadi”. Jon, ruh haqidagi bu kabi mavhum tasavvurlar keyinchalik aniqlashtirilib, jon qushi, ruh to‘tisi, chivindek jon kabi nisbatan konkret obrazlarda tasavvur qilina boshlangan.

Jon qushi obrazi folklor singari mumtoz adabiyotimizda, xususan, Alisher Navoiy ijodida ham asosiy timsollardandir. “G‘aroyib us-sig‘ar”da o‘qiymiz:

Jon qushi o‘rtandi sevgach, yorning o‘tlug‘ yuzin,
Naylayin kuymay, chu bo‘lg‘ay sham’ ila parvona do‘st.

Yorining o‘tlug‘ yuzini qo‘msagan jon (qushi)ni parvonaga qiyoslash yoki yorning yuzini ko‘rish uchun tanadan chiqishga shaylanishi kabi tasvirlar qushning parvoziga o‘xshatilmoqda. Bu timsol “Lison ut-tayr”ning ilk bayti bilan hamohangdir:

Jon qushi chun mantiqi roz aylagay,
Tangri hamdi birla og‘oz aylagay.

Navoiy lirikasidagi “jon qushi” obrazi bilan dostondagi “jon qushi” timsolining o‘xshashlik tomoni: har ikkalasi ham qush, demak, parvozga tashna. Faqat lirikadagi jon qushining oshiqlik tasvirlari ustunroq. U yorning qoshida parvona yoki unga yetish uchun shiddat bilan itilmoqda. Dostondagi “jon qushi” esa orif oshiqdir. U Tangri hamdi bilan sayrab (u haqda bilganlarini yoki ishqining asrorlarini), bayon etmoqchi. Navoiy lirikasida eng ko‘p uchraydigan variantlardan biri – ko‘ngul qushi obrazidir. Uni jon qushi timsolining ma’nodoshi, deyishimiz mumkin. Faqat kichkinagina farq – jon qushi Yor jamoli – Tangri diydorini qo‘msab uchishga, demakki, tanadan chiqishga intiladi. Ko‘ngul qushi esa vujudning ichida o‘z shavq va zavqini izhor etadi, hijronda qiynaladi, visoldan shodlanadi. Yana “G‘aroyib us-sig‘ar”ga murojaat etsak:

Gulni o‘xshatqan uchun yorimg‘a go‘yo bog‘ aro,
Muztarib ko‘nglum qushidir, bulbuli shaydo emas.

Maloyik qushlari yoki arvohi qudsiy qushlari obrazining tarixi ham jahon xalqlari mifologiyasiga borib taqaladi. Jumladan, eramizdan oldingi IV asrdan to eramizning XVII asrigacha bo‘lgan Yevropa va hind, eron tasviriy san’atida farishtalar qanotli yigit va qizlar shaklida tasvirlanganligini ko‘ramiz. Yevropa tasviriy san’atida ular, ayniqsa, muhim ahamiyat kasb etib, majusiylik bilan bog‘liq san’at asarlarida ham, Injil bilan aloqador san’at namunalarida ham muhim tasvirlardan sanalgan. Jumladan, Rembrant mo‘yqalamiga mansub “Qurbonlik qilayotgan Ibrohim” asarida (1634) Jabroyil alayhissalom yoshgina qanotli yigitcha shaklida tasvir etilgan. Bundan tashqari, hind ilohalarini, misrliklarning quyosh ma’budi Raning yonida, albatta, farishtalar bo‘lgan va ular qanotli yoshlar shaklida tasvirlangan.

Sharq tasviriy san’atida ham farishtalar qanotli yigit-qizlar shaklida tasvirlanishi Navoiy zamonasida ham farishtalar – maloyikalarni qush ko‘rinishida tasavvur qilinganligidan dalolatdir.

Farididdin Attorning “Mantiq ut-tayr” dostonida qushlar fano vodiysiga yetishgach, darakchi qushdan podshohni mutlaqo hech narsaga ehtiyojsizligi haqidagi xabarini eshitishadi. Bu timsol N.Komilov va M. Mahmudovlar tarjimasida “izzati chovushi – xizmatchisi”, Jamol Kamol tarjimasida esa “shotir” deb o‘girilgan.

Navoiy o‘zining sevimli timsollaridan biri bo‘lmish – maloyik qush(lar)i obrazini “Lison ut-tayr”ning “Qushlarning fano vodiysining nihoyatidin baqo mulkidin nishon topqonlari” bo‘limida “izzat chovushi” nomi bilan tasvirlaydi:

Pardadin nogah izzat chovushi,
Jilva qildi o‘ylakim davlat qushi.

Bu o‘rinda ham izzat chovushi – podshohning xos mahrami ma’nosida kelayotganligi uning farishta ramzi ekanligini tasdiqlaydi.

Simurg‘(semurg‘) – Eron-so‘g‘d xalqlari mifologiyasida sehrli, barcha narsaga qodir qush ramzi sifatida tasvirlanab, Axuramazdaga tenglashtiriladi. U burgutsimon tumshuqli, katta qanotli, bahaybat va patlari ham sehrli qush tarzida tasvirlanadi.

Ushbu obraz zardushtiylarning muqaddas kitobi “Avesto”da “Varag‘n”, “Saena irg‘g‘a” shaklida keltirilgan. O‘zbek xalq ertaklarida ham Simurg‘ obrazining Davlat qushi, Baxt qushi, Bulbuligo‘yo kabi variantlarini ko‘rishimiz mumkin. Bu variantlarda Simurg‘ goh podshohlarni o‘ziga jalb etadigan, bir pati yarim podsholikka teng noyob qush tasvirida, goh bosh qahramonning homiysi va himoyachisi qiyofasida, goh insonni o‘ziga maftun etadigan sayroqi va go‘zal qush timsolida keladi.

Badiiy adabiyotdagi Simurg‘ timsolini ilk bor Abulqosim Firdavsiyning “Shohnoma”sida ko‘rishimiz mumkin. Firdavsiyning bu asarida Simurg‘ ota-bola pahlavonlar Zol va Rustamning homiysi, najotkor va qo‘rqmas, dono va mo‘’jizakor qobiliyatga ega obraz tarzida namoyon bo‘ladi.

Tasavvuf lug‘atlarida ham Simurg‘ timsolining bir necha xil talqinlari beriladi. Jumladan, “Mir’oti ushshoq”da quyidagicha keltirilgan: “Simurg‘ deb – rabbul-olamin va musabbubul-asbob (sabablar sababchisi)ning huzurini aytarlar”. Tehronda nashr etilgan “Farhangi mustalahoti urafo” lug‘atida “Simurg‘ komil insondir” deb yozib qo‘yilgan. Turkiyada chop qilingan “Tasavvuf terminlari lug‘ati”da Simurg‘ning komil inson, o‘ttiz qush, Hudhud boshchiligida yo‘lga chiqqan qushlar yetti vodiydan o‘tgandan so‘ngra yetishadigan podshoh va Olloh kabi ma’nolarda talqin etilishi qayd qilingan.

Bu obrazning mukammal talqinini tasavvuf adabiyotining yetakchi vakili, shoir va mutafakkir Farididdin Attorning “Mantiq ut-tayr” asarida ko‘ramiz. Attor dostoniga Simurg‘ni bosh qahramon qilib tanladi. Shu bilan birga, bu obrazni ham shaklan, ham mazmunan boyitdi. U ramziylik an’anasiga asosan bu obrazga Yaratganning timsoli vazifasini yukladi. Simurg‘ so‘zi qushlar podshosining nomi bo‘lib kelishi bilan birga, undan fors tilida so‘z o‘yini orqali simurg‘ – o‘ttiz qush so‘zini hosil qilishi mumkinligi muallif maqsadiga to‘g‘ri kelardi.

“Mantiq ut-tayr”ga javob tarzida “Lison ut-tayr” dostonini yozgan Navoiy ham Simurg‘ obrazini o‘z dostonining bosh qahramoni tariqasida qoldiradi. Buning sababi, Navoiyning o‘quvchilari bo‘lmish turkiy tilli kitobxonlarga ham bu obraz xalq ertaklari va Firdavsiy asari orqali yaxshi tanishligi bo‘lsa kerak. Navoiy dostonida ham Simurg‘ ideal obraz sifatida parda orqasida tasvirlanadi. Uning ta’rifini “Lison ut-tayr”da ham Hudhud so‘zlaydi.

Biroq dostonni o‘qir ekanmiz, Navoiyning bu obrazga Attorga nisbatan boshqacha nuqtai nazarda ekanligi ma’lum bo‘ladi. Navoiy Simurg‘ ta’rifiga Attorga qaraganda ko‘proq mulohaza va tasvir uyg‘unligini amalga oshiradi. Professor Ye.Bertelsning fikriga ko‘ra, “Navoiy qushlarni o‘zlarining sirli podshosi haqida qiziqishga ikki hissa ko‘proq majbur qiladi”.

Attorning fikricha, bu dunyo, undagi qushlar Simurg‘ning soyasi xolos, ya’ni ular Simurg‘ga intilganlaridagina ahamiyatli. Qushlar (insonlar)ning bu dunyodagi hayoti hijron va ayriliqda. Attor mana shu fikrni ta’kidlar ekan, uning nuqtai nazari bo‘yicha insonning shaxs sifatida borligi uning Simurg‘ga (Olloh vasliga) intilishi bilan e’zozli.

Navoiy esa insonning yaratilishini hijron va ayriliq emas, balki Yaratguvchining hikmati, deb baholaydi. U bu fikrga “Men maxfiy xazina edim, oshkor bo‘lishni xohladim” mazmunidagi qudsiy hadisga asoslanib keladi.

Doston yakunida ham bu farq yanada yaqqol namoyon bo‘ladi. Bir qarashda bir xilday tuyulgan bu fikr ikki daho ijodkor qalamida ikki xil xulosa beradi: Attor fikricha, o‘ttiz qush (tariqat yo‘lidagi soliklar) riyozat chekib Simurg‘ (Haq taolo) dargohiga yetdilar va unga aylandilar. Ya’ni o‘zlikdan yuksaklikdagi ilohiy O‘zlikka yetdilar.

Navoiyning nuqtai nazari bo‘yicha esa o‘ttiz qush (tariqat yo‘lidagi soliklar) riyozat chekish asnosida tabiatlari soflanib, o‘zlaridagi Simurg‘ni (Ollohning zuhurini) kashf qildilar. Ya’ni o‘zlaridagi Ilohiy O‘zlikni qayta kashf etdilar.

Demak, Navoiy dostonida, Simurg‘ – o‘ttiz qush, Ollohning ramziy timsoli talqinlaridan tashqari yangi – komil inson ma’nosi ham kashf etildi.

Anqo – afsonaviy qush. Qadimgi Sharq xalqlari afsona, ertak va dostonlarida bosh qahramonga homiy. U insonlarning ko‘ziga ko‘rinmaydi, qanoti, pati oltin, kumush va boshqalardan deb ta’riflanadi. Xalqimiz orasida baxt, tole, davlat qushi, kimga soyasi tushsa, o‘sha baxtli bo‘ladi, degan fikr mavjud. Rivoyat, ertak va cho‘pchaklarda Anqo Simurg‘, Humoga ham o‘xshatiladi.

Shu bilan birgalikda, Anqoning xalq tilida noyob, qimmatli, topilmas, ko‘hi Qofda yashaydigan qush kabi ma’nolari ham mavjud. Binobarin, Anqoni ko‘hi Qofda yashaydigan afsonaviy qush deb tasavvur qilish an’anasi xalqimiz orasida hozirgacha saqlanib qolgan. Bu o‘rinda “anqoning urug‘i” iborasini topilmaydigan, kamyob narsaga nisbatan qo‘llanilishini aytib o‘tish ahamiyatli. Jumladan, XI-XII asrlarda yashab ijod etgan islom ilohiyotchisi Abu Homid Muhammad G‘azzoliy “Risolat ut-tayr” deb nomlangan falsafiy tasavvufiy risolasida Anqo timsoli orqali qushlar podshosi va ramziy ma’noda Ollohning tasavvufiy obrazini aks ettiradi.

Anqo timsolidan Navoiy, “Hayrat ul-abror”, “Layli va Majnun” kabi dostonlarida hamda lirikasida unumli foydalandi. “Favoyid ul-kibar”da o‘qiymiz:

Sirri ishqim bilmagan el qolmadi, garchi manga
Nomabar qush o‘rniga Anqoni mahram qildingiz.

Humo – o‘zbek xalq og‘zaki ijodi namunalarida davlat qushi, baxt qushi kabi variantlarda uchraydi.

Davlat qushi varianti mamlakat podshosi vafot etgach, taxt vorisi bo‘lmagan paytlarda uchiriladigan afsonaviy qush sifatida talqin qilinadi. Emishki, qush munosib taxt egasining g‘oyibona tarzda tanlab, boshiga qo‘narkan.

Baxt qushi variantlari bevosita xalq udumlari bilan bog‘liq holda hali-hamon yashab kelmoqda. Unashtirilgan qiz yoki yigitlarni “qush muborak bo‘lsin” deb tabriklanishi mana shunday odatlar sirasiga kirib, unda baxt qushiga ishora bor. Shoir Nosir Muhammadning “Anqoni mahram qildingiz” risolasida yozilishicha: “Humo qushi qadimgi ertak va afsonalarda ko‘p tilga olinadi. Uni jannat qushi ham deb ataganlar. Ba’zi rivoyatlarga ko‘ra, u Chin orollarida yashaydigan va suyaklarni yeb yuradigan bir qush bo‘lib, kimning boshiga soyasi tushsa, o‘sha odam davlat va saltanatga erishar ekan. O‘zbeklar orasida hali-hanuzgacha saqlanib kelayotgan “boshiga baxt qushi qo‘nibdi-da” iborasi ham mana shu qush bilan bog‘liq odatlardan kelib chiqqandir”. (Nosir Muhammad. Anqoni mahram qildingiz. – T:. 2004. – B. 45).

“Lison ut-tayr”da Navoiy Humoning afsonaviy xususiyatiga o‘ziga xos fikr bildiradi. Ya’ni Humo haqidagi rivoyatga asosiy e’tiborini qaratadi. Chunki Humoning baxt qushi ekanligiyu uning podshohlarni taxtga chiqishiga sabab bo‘lishi faqat bir afsona. Hech bir tarixiy asarda hech qaysi podshoh Humoning soyasi tushganligi sababli podshoh bo‘lganligi haqidagi ma’lumot yo‘q. Navoiy xuddi mana shu sodda mantiqqa asoslanib, “Lison ut-tayr”da “Men davlat qushiman”, deb da’vo qilgan Humoning da’vosi yolg‘onligini isbotlaydi. Bugina emas. Agar shunday bo‘lgan taqdirda ham bundan senga hech foyda yo‘q, deydi Hudhud Humoga.

Dostonda tasvirlangan afsonaviy qushlardan yana biri Qaqnusdir. U haqida “Navoiy asarlari lug‘ati”da shunday deyilagan: “Qaqnus – mavhum bir qush, afsonaga ko‘ra, tumshug‘ida juda ko‘p teshiklar bo‘lib, bu teshiklardan chiqqan ovozlardan go‘yo musiqa o‘ylab chiqarilar emish”.

Bu obrazning ilk kurtaklarini biz yunon xalq mifologiyasida uchratamiz. Feniks, foynik – grek va efiopiya mifologiyasida sehrli qush. Uni uzoq o‘tmishda Ossuriya- liklar kashf etishgan emish. Feniks juda uzoq yashaydi, deyishadi. Uning ko‘rinishi burgutsimon va rangi qizil-tillasimon, olov rangda deb tasavvur qilingan. Aytishlaricha, umrining oxirida u turli xushbo‘y o‘tinlar bilan o‘zi va uychasini yondirarmish va uning kulidan yangi qaqnus paydo bo‘larkan. Misrliklarning tasavvuri bo‘yicha, u o‘tlarning xushbo‘y hididan o‘lar ekan, so‘ng esa quyoshda yonib ketarmish va uning tanasidan qaqnus bola chiqar ekan.

Feniksning Sharq adabiyotiga Qaqnus shaklida o‘zlashishi bilan birgalikda ushbu obrazga bir qator motivlar qo‘shildi. Natijada, ushbu obrazning ta’sirchanligi, badiiy quvvati ortdi. Sidqiy Xodnayliqiy tarjimasidagi “Ajoyib ul-maxluqot” asarida yozilishicha: “Uning jufti, farzandi bo‘lmas emish. Tumshug‘idagi behisob teshiklardan sehrkor ohanglar yangrar ekan Nihoyat, tumshug‘idagi teshiklardan va qanotidan o‘t chiqib, o‘tinga tushar va o‘zi ham kulga aylanarmish. Kuldan esa tuxum va bu tuxumdan yosh Qaqnus paydo bo‘lar ekan. Kuy va arg‘anun (organ) musiqa asbobi uning ovoziga taqlidan kashf etilagan emish”.

Bu obrazdan Sharq, jumladan, turkiy adabiyotda Navoiydan oldin ham foydalanilgan. “Lison ut-tayr”dan oldin ushbu obrazga Navoiy lirikasida hamda “Farhod va Shirin” dostonida murojaat qiladi. Lekin uni “Lison ut-tayr”da mukammallik va badiiy san’atkorlikning barkamol darajasida kuylaydi. Buning sababi, uning ustozi, ulug‘ fors shoiri va mutafakkiri Fariddidin Attordan ta’sirlanganligi desak, xato bo‘lmaydi.

“Mantiq ut-tayr”da Fariddidin Attorning tasvirdagi Qaqnus umr bo‘yi xas-xashak yig‘adi va umrining oxirida shunday nola chekadiki, natijada, xas-xashak yig‘ilgan uyasiga o‘t tushib, uya bilan uning sohibi – Qaqnus ham yonib ketadi. Attor bu an’anaviy obrazdan umrning foniyligi haqidagi xulosani chiqarish uchun foydalanadi.

Navoiy esa bu hikoyatni “Lison ut-tayr”da deyarli aynan keltirar ekan, uni Fisog‘urs (yunon faylasufi Pifagorning sharqona atalishi)ning bu navolarni eshitgani va unga asoslanib, musiqa faniga asos solganligi haqidagi motiv bilan boyitadi. Qaqnusning hayoti, o‘tin yig‘ishi va nolasi, shu sababdan atrofga o‘t ketishi haqidagi fikrlar aynan beriladi, uning o‘tidan atrofdagi ko‘ngullarga o‘t tutashishi haqidagi fikr kuchaytiriladi, lekin xulosa mutlaqo o‘zgacha ma’no kasb etadi. Ya’ni:

Shayx go‘yo keldi ul avvalgi tayr,
Kim, navo ichra qilib umrida sayr…

Ya’ni bu satrlarida Navoiy ma’naviy ustozi Attorni qaqnusga qiyoslaydi. Navoiy salafining san’ati, mahoratiga mos obrazni uning o‘z asaridan topa biladi va unga yangi ma’no yuklashi orqali an’anaviy obrazdan novatorlik yarata oldi. Aynan shu o‘rinda Navoiy o‘zini qaqnusning kulidan paydo bo‘ladigan qaqnus bolaga o‘xshatadi. Bu tashbeh bilan Navoiy Attorga bo‘lgan ehtiromini hamda uning o‘rniga munosib da’vogarligini izhor etmoqda. Bu da’vo faqatgina san’at nuqtai nazaridan bo‘lmay, muallif bunga o‘zini haqli deb hisoblagan. Bu da’voning isbotini naqshbandiylik ta’limotida yoqlanadigan uvaysiylik (ruhiy ustoz-shogirdlik) nazariyasidan izlasak to‘g‘ri bo‘ladi.

Navoiy “Nasoyim ul-muhabbat”da Attor haqida Mansur Halloj ruhidan tarbiya olgan uvaysiy ekanligini aytadi. Bundan kelib chiqadiki, Navoiy o‘zi ham Attor ruhiga iqtido qilishi – ergashishi va undan ruhiy madad kutishi mumkingina emas, tasavvuf ta’limoti va amaliyoti o‘z takomiliga yetgan XV asr sharoitida zarur edi.

O‘rtadim olam elini, o‘zni ham,
Qush tilidan o‘zga qilmay so‘zni ham

satrlarida esa Navoiy bu asar o‘zining eng so‘nggi (badiiy) hamda eng kuchli asari ekanligiga ishora qilayotganday bo‘ladi.

Demak, Navoiy Attorni qaqnusu o‘zini qaqnus bolaga o‘xshatishining sababi, o‘zini Attorning ruhidan ma’naviy tarbiya olgan deb hisoblaganligi uchun ekan. Zero, hazrat Navoiy bu borada haqli edi. Ulug‘ shoir ijodiy faoliyatining cho‘qqisi bo‘lmish “Lison ut-tayr” dostoni uni anglab, mutolaa etishga qodir kitobxonlarning qalbiga ma’rifat olovini yoqib, yashab kelmoqda.

Alisher Navoiyning “Lison ut-tayr”ida uchramaydigan, biroq uning lirikasida va umuman, mumtoz adabiyotdagi yana sermahsul qushlar obrazlaridan biri – bu Samandar obrazidir.

Samandar, zardushtiylik dinida ulug‘langan afsonaviy va muqaddas jonivor hisoblanadi. Uni qush yoki kaltakesaksimon mavjudot sifatida talqin qiladilar. Emishki, u zardushtiylar otashgohidagi olov ichida yashar, olovdan chiqsa yoki olov o‘chsa, halok bo‘lar ekan. Shoir Nosir Muhammadning “Anqoni mahram qildingiz” risolasida aytilishicha, “samandar goh qush, goh kaltakesak singari hayvon deb ta’riflansa-da, uning o‘tda yonmaslik xususiyatiga ko‘proq e’tibor beriladi. Bu haqda ko‘plab rivoyatlar mavjud. Masalan, ulardan birida aytilishicha, samandarning terisidan salla tikib, o‘sha davr podshohlaridan biriga sovg‘a qilibdilar. Har qachon kir bo‘lsa, uni olovga solar, salla yana top-toza bo‘lib qolar ekan”.

Mumtoz adabiyotimizda samandar ramziy ma’noda umrboqiylik va ishq timsolida qo‘llanladi. Navoiy ijodi ham bundan mustasno emas. Jumladan, “Farhod va Shirin” dostonida Farhodga uning ustozi Suhaylo hakim nafs ramzi bo‘lmish ajdahoni yengish maqsadida uning o‘tini qaytarish uchun samandar yog‘ini beradi.

Dedi: “Bu zarfkim mar’i bo‘lodur.
Samandar yog‘idin bilkim to‘lodur.

Ko‘p otashgoh o‘tidin tormisham dog‘
Ki, to jam’ aylamishmen bu qadar yog‘”.

Baytda samandar yog‘i nafsga qarshi turuvchi ishq timsolida qo‘llanilmoqda. “Lison ut-tayr” dostonidagi bir qator real qushlar obrazlari borki, bu obrazlar umum adabiyotda ham ko‘p qo‘llanilgan ramziy timsollar hisoblanadi.

Jumladan, bunday obrazlardan Sharq adabiyotida eng ko‘p ahamiyat berilgani – bu bulbultimsoli bo‘lib, u “oshiq” ramzida kelishi nafaqat adabiyotshunoslarga, balki barcha she’riyat muxlislariga ma’lum. Navoiy lirikasidagi eng ko‘p murojaat qilingan qush ramzi ham bulbul bo‘lib, u gul timsoli bilan uyg‘un holda oshiqning iztiroblari, uning ma’shuq go‘zalliklaridan ta’sirlanishi kabi holatlarni tasvirlash uchun qo‘llanilgan faol timsollardan biri sanaladi. Navoiy bulbul timsolini ishqda faryod qiluvchi, ya’ni sukra – shovqinli yo‘ldagi oshiq solikka ham qiyoslaydi va tazod san’atidan foydalanib, uni o‘tda jimgina yonuvchi parvonaga – ishqini pinhon saqlovchi sahv yo‘lidagi orif solikka qarshi qo‘yadi. Ushbu obrazning dunyoviy go‘zalliklarga hirs qo‘yib, asl ma’noni – ilohiyotni unutgan ruhiyat ma’nosidagi talqini ham mavjud.

Hudhud – obrazining kelib chiqishi Qur’oni karimning “Naml” surasiga borib taqaladi. Unda Hudhudning Sulaymon payg‘ambar va Saba’ malikasi Bilqiys o‘rtasidagi vositachiligi keltirilib o‘tilgan. Bu sura sabab Hudhud forsiy va turkiy adabiyotda Navoiydan oldin ham eng faol qushlar obrazi darajasida bo‘lgan. Jumladan, fors adabiyotida Farididdin Attor, Jaloliddin Rumiy, turkiy adabi- yotda Nosiruddin Burhoniddin Rabg‘uziy, turk adibi Gulshahriy asarlaridagi turli o‘rinlarda ahamiyatli obraz sifatida ko‘ramiz.

Navoiy bu obrazga bir qator o‘zgartishlar kiritdi. Natijada, Navoiyning Hudhudi komil inson, piri murshid, o‘zligini taniyotgan ruh (nafsi lavvoma) kabi ma’nolarni aks ettirdi.

To‘ti – mumtoz adabiyotda shirinso‘zlik timsoli bo‘lib keladi. Unga yorning shirin kalomini muqoyasa qiladilar. Dostonda to‘ti o‘zini qiyinchilik ko‘rmaganligi uchun “burgutlar pashshadek bo‘ladigan yo‘l”da qiynalib qolishini aytadi. Ushbu timsol bilan Navoiy zohiriy orzu-havaslarga o‘ch, xudbin kimsalarni yoki ruhiyatning o‘z-o‘ziga bino qo‘yish xusuciyatini aks ettiradi.

Tovus – mumtoz adabiyotda ma’shuqaning go‘zalligi va qadam tashlashi ramzi (tovus xiromon) sifatida talqin qilingan. “Lison ut-tayr”da tovus timsoli zebu ziynatlariga bino qo‘ygan kishi yoki o‘zining ilmiga, amaliga kibr aylash ramzi sifatida tasvirlanadi. Hudhud uni suratga bino qo‘yganlikda ayblab, tanqid qiladi:

Senki bu suratqa bo‘ldung mubtalo,
Ur tamasxurg‘a ulus ichra salo.

Qumri – ham mumtoz adabiyotda sayroqi qush sifatida tasvirlanadi. Biroq Navoiy ushbu timsolga yangi ma’no yuklab, uni bog‘-bo‘stonni sevuvchi, undan bir daqiqa ham ayrilmaydigan qush – o‘z uyiga mehr qo‘ygan va undan narini ko‘rolmaydigan kishi yoki ruhiyati dunyoning “yaltir-yultir”lariga asir bo‘lib, undan ajralishni tasavvur qila olmaydigan inson timsolida talqin qiladi. Hudhud uning xonanishinligini tanqid qilgani holda, Haq yo‘liga kirishni targ‘ib qiladi:

Er ersang, maqsudi asli istabon,
Yo‘lg‘a kirsang, yor vasli istabon.

Kabutar – dostonga Navoiyning o‘zi kiritgan qush timsollaridan sanaladi. U dunyo mifologiyasida ruh, tinchlik ma’nosini anglatadi, turkiy xalqlar asotirlarida ham “devlarning joni kabutar shaklida bo‘lar emish”, degan tushunchani eslagan edik. Shu bilan birga, inson ruhiga ham muqoyasa qilinadi. Navoiyning kabutari ham, shuni nazarda tutgan holda, uzrida o‘zini “barcha qushlar ichra hayyu lo yamut” – tirik, o‘lmaydigan qushman, deb tanishtiradi. “Lison ut-tayr”da kabutar uy-joyiga asir bo‘lgan odam yoki vujudiga asir notavon ruh timsolida talqin qilinadi:

Kim sanga Tengri nasib aylab qanot,
Qilg‘udek bir damda qat’i koinot.

Sen xaloyiqqa bo‘lub farmonpazir,

Dona birla suv uchun zoru asir.

Kabki dari (kaklik) – uzlatni makon tutgan zohid (yoki ruhiyatning o‘z ibodatlariga ruju qo‘yishi) obrazida talqin qilinadi. Bu obraz bilan Navoiy ibodatga ruju qo‘ygan zohid asl haqiqatdan – Ollohdan uzoqdadir, degan umumtasavvufiy g‘oyani olg‘a suradi.

Tazarv (tustovuq) – mumtoz adabiyotda go‘zallik timsoli bo‘lib, bu o‘rinda tashqi chiroyiga mahliyo bo‘lgan yengiltak yoxud ruhiyatning yengil-yelpiliklarga moyilligi timsolida gavdalanadi:

Er kirar er sonig‘a himmat bila,
Er emas faxr aylag‘on ziynat bila.

Erga xulqu fe’l erur zebu kamol,
Yangi zarkash hullasidur eski shol.

Shunqor – o‘zining podshohligini aytib, shohga ehtiyoji yo‘qligini izhor etadi. Navoiy bu timsol bilan taxt va amalga ruju qo‘ygan shaxslarni hamda ruhiyatdagi amalparastlik illatini ifoda etadi:

Qavmi nodonkim, degaylar seni shoh,
Butni yo o‘tni degondekdur iloh.

Zotinga shatranj shohidur adil,

Kim, o‘zidek o‘trusidadur badil.

Burgut – Navoiyning o‘zi kiritgan yana bir qush timsoli. U, asosan, turkiy adabiyotda mard, jasur va ovchi obrazida gavdalangan. Dostondagi o‘rinda Navoiy burgutni nafsga, jismoniy kuch-qudratga berilib, toat-ibodatni esidan chiqargan inson yoki asliyatni unutgan ruh timsolida talqin qiladi:

Muncha birla o‘zni tavsif etkasen,
Zo‘ru shavkat birla ta’rif etkasen.

Pahlavonu qahramon ul bo‘ldi, ul –

Kim, kechib jonidin etkoy azmi yo‘l.

Kuf (o‘rdak) – xazina topish ishqiga tushganligini aytib, uzr so‘raydi. Bu timsol Navoiy talqinida tirikchilik tashvishlari bilan band bo‘lgan odam yoki ruhiyatning shu xildagi xususiyati ma’nosida gavdalantirilgan. O‘rdak sohta karomatfurush so‘fiy timsolida yoki ruhning o‘z ilmu hunarlariga mag‘rurligi qiyofasida gavdalantiradi:

Mavjdin sajjoda solib suvda,
Ko‘rguzib maqsud yuz ul ko‘zguda.

Suvdadur maqsudima chun yetmagim,

Bas, xatodur o‘zga yon azm etmagim.

Navoiy bunday karomatfurushlikni ham inkor etadi.

Tovuq (xo‘roz) – ruhiyatda mavjud bo‘lgan shahvoniy hirs timsoli. Muallif uning bu xususiyatini erkakning fazilati emas deb, qattiq tanbeh beradi:

Yuz yamonlig‘ birla shan’at aylabon,
Yaxshilarg‘a o‘zni nisbat aylabon.

Sustlug‘lar birlakim qilding ayon,

Demagil o‘zni xuro‘s, ey mokiyon.

Dostondagi barcha qushlar alohida timsollar bo‘lishi bilan birgalikda, boshqa ma’noda, jon qushining turli holatdagi ko‘rinishlari, turfa kayfiyatdagi tovlanishlaridir.

Umuman olganda, mumtoz adabiyotimizdagi qushlar obrazlari ahamiyatli timsollardan sanalib, inson ruhi, uning ilohiyot bilan yaqinlashuvi va unga intilishini o‘zida mujassam etadi.

Adabiy mavzular zamonlar osha koʻchib yuradi. Bir xalq adabiyotidagi majoziy obrazlar boshqa bir xalq badiiy tafakkurida butunlay oʻzgacha shaklda va janrda namoyon boʻladi. Bu — uzluksiz jarayon. Qolaversa, bu umuminsoniy madaniyatning mushtarakligini tasdiqlovchi hodisadir.
Bundan besh asr muqaddam yaratilgan ulugʻ oʻzbek shoiri va mutafakkiri Alisher Navoiyning «Lisonut-tayr» dostoni jahon adabiyotidagi badiiy kashfiyotning bir namunasi sifatida hanuz kishilarni hayratga solib keladi. «Chun «Lisonut-tayr» ilhovi bila tarannum tuzubmen, qush tili ishorasi bila haqiqat asrorin majoz suratida koʻrguzubmen», deb yozgan ulugʻ shoir.
«Majoz suratida» inson orzu-umidlarini ifodalashga intilish bizning zamonimizda ham qalam ahlining tafakkurini band etib keldi. Sharq uygʻonish davrining ma’rifiy ta’siri Gʻarbning keyingi asrlar mobaynidagi taraqqiyotiga sezilarli ta’sir koʻrsatgani sir emas. Sayyor syujetlar, umuminsoniy qadriyatlarni mujassam etgan obrazlar har qaysi davrning oʻziga xos badiiy shaklu shamoyilida munosib ifodasini topdi.
Xususan, XX asr Gʻarb adabiyotining e’tiborli namunalarida bizning mumtoz madaniyatimizga ohangdosh, mohiyatan juda yaqin asarlarni koʻplab uchratamiz. Shulardan biri amerikalik mashhur adib, buyuk kompozitor Iogann Sebastyan Baxning avlodi Richard Baxning «Oqcharloq Jonatan Livingston» nomli rivoyat-qissasidir.
Juda koʻplab tillarga tarjima qilinib, millionlab nusxada chop etilgan bu asar adibga katta shuhrat olib keldi, oʻz vaqtida besellerga aylandi. Oʻtgan asrning 70-yillarida alohida kitob holida nashr etila boshlangan «Oqcharloq Jonatan Livingston» kattalar ham berilib oʻqiydigan oʻsmirlar adabiyotining mumtoz namunalaridan biridir.
Richard Bax bu asarining yozilishi bilan bogʻliq sabablarni sirli voqea tarzida bayon etgan. Adibning e’tiroficha, u Kaliforniya shtatidagi Belmont Shor kanalining tumanli qirgʻogʻi boʻylab kezib yurgan paytda qulogʻiga qandaydir tovush chalinadi. Tovushda ifodalangan: «Oqcharloq Jonatan Livingston» degan sirli soʻz ijodkor xayolini band etadi va u shu «tashqi ta’sir» tufayli mazkur qissani yoza boshlaydi...
Qissa nashr etilib, yozuvchiga shon-shuhrat olib kelgandan keyin ham muallif «Oqcharloq Jonatan» bilan bogʻliq sirli hodisani koʻp bor takrorlagan: oʻzi yozgan boshqa romanlardan farqli oʻlaroq, bu qissaga boshqa hech narsa qoʻsha olmasligini, Oqcharloq gʻoyasi oʻziga tegishli emasligini, gʻoyibdan eshitganini qogʻozga tushirganini ta’kidlagan.
Xullas, nima boʻlganda ham, «Oqcharloq Jonatan» rivoyat sifatida ham, falsafiy ertak yoki nasrdagi doston sifatida ham, qanday ta’riflanishidan qat’i nazar — dunyoning millionlab kitobxonlari sevib oʻqiydigan kitobiga aylandi. Ayrim adabiyotshunoslar asar muvaffaqiyatini undagi voqealarning Injil syujetiga hamohangligi bilan bogʻlashsa, ba’zilar uni «iste’molchilar jamiyati»dagi ma’naviy inqirozlar davrining dolzarb muammosini koʻtarib chiqqan asar sifatida baholaydi. Kundalik mayda gʻam-tashvishlarda — baliq ichak-chavogʻiyu non ushoqlari uchun talashib-tortishib kun oʻtkazishdan koʻra, cheksiz mashaqqat chekib boʻlsa-da, yuksak parvoz san’atini puxta egallash ishtiyoqida yongan Oqcharloq Jonatan , ayniqsa, oʻtgan asr ikkinchi yarmidagi gʻarb yoshlariga ulkan bir ibrat namunasi, insoniy komillikka da’vatday ta’sir etgan edi. Yoshlar bu majoziy obrazda oʻz botinlaridagi Parvozga ehtiyojni his etgandilar, ular Jonatanda oʻzlarining amalga oshirilmagan, amalga oshirilishi lozim boʻlgan istak-xohishlarini koʻrgan edilar. Bu qissa ular uchun ermakka oʻqiladigan kitob emas, balki ruhni chiniqtirish, bardam qilish yoʻlidagi ma’rifiy mashgʻulotga aylangandi.
«Ma’rifat» mushtariylariga Richard Baxning rivoyat-qissasi tarjimasini taqdim etarkanmiz, avvalo, tarjima matni ustidagi ijodiy ishimiz, hali davom etayotganini, bu asar qayta-qayta sayqal berishni talab etishini aytib oʻtish lozim, deb oʻylaymiz. Va ularga Oqcharloq Jonatanga xos parvoz ishtiyoqi, yuksala bilish zavqi hamroh boʻlishini tilaymiz.