Ибрайым Юсупов

Epikalıq poeziya. Xalıq shayırı T.Jumamuratovtıń bay dóretpesinde onıń epikalıq poeziyası belgili orındı iyeleydi. Ol eliwinshi-jetpisinshi jıllar aralıǵında «Kiyiktiń eki ılaǵı», «Doslıq» («Jalınlı kúnler»), «Bala tuwralı sóz», «Aǵayinli eki batır», «Ananıń kewli balada», «Qásiyetli gáwhar tas haqqında ertek», «Okean ortasında», «Suwǵa ketken adam», «Mákar`ya sulıw» atlı poetikalıq shıǵarmaların jazdı. Avtordıń usı atı atalǵan shıǵarmalarınıń janrlıq qatnası hár qıylı boldı. Olardan: «Kiyiktiń eki ılaǵı», «Bala tuwralı sóz», «Ananıń kewli balada», «Okean ortasında», «Suwǵa ketken adam» shıǵarmaların poema dep atasa, al «Doslıq» («Jalınlı kúnler»), shıǵarmasın povest`, «Mákar`ya sulıw» shıǵarmasın qosıq penen jazılǵan roman,- dep atadı. Shayır bir qansha epikalıq shıǵarmalarınıń mazmunın turmıstıń ózinen alsa, bazı birewlerinde folklorlıq syujetlerdi paydalandı.
Shayırdıń «Kiyiktiń eki ılaǵı» poeması balalarǵa arnalǵan. Poemanıń tiykarǵı máselesi dáwirimizdiń waqıt talabındaǵı mashqalalarınıń biri tábiyattı, haywanlardı qorǵaw máselesine arnalǵan.
Poemanıń syujeti tómendegishe: Ana kiyik eki ılaǵı menen emin-erkin jayılıp júrgende olarǵa ash qasqır topıladı. Ana kiyik eki ılaǵın ertip qashadı. Biraq qasqır onı jaraqatlaydı. Sol jaradan ana kiyik óledi. Kiyiktiń ılaqların ańǵa shıqqan Rozım ǵarrı uslap aladı hám oqıwshı bala jámiyetke baqtıradı.
Shıǵarmanıń mazmunınıń tárbiyalıq áhmiyeti oǵada zor. Mektep oqıwshılarında tábiyatqa, haywanatlar dúńyasına súyiwshilik sezimin oyatadı.
Shayırdıń xalıq ańızı tiykarında jazılǵan «Aǵayinli eki batır» poeması da Watan súyiwshilik temasına qurılǵan. Sursha hám Atıraq degen qarsı kelgen jawın jeńbey qoymaytuǵın eki batır boladı. Olar jawgershilikte júrgende Sursha jaradar bolıp qaladı. Atıraq qashqan jawdı quwıp ketedi. Jawdı jeńip ǵayrı elde patsha boladı. Elin de, tuwısqanın da umıtadı. Sursha inisiniń natuwrı isine ókinedi. Atıraq elge qaytsın dep adam jiberedi. Atıraq onıń sózin tıńlamaydı. Ekinshi ret barǵan batır tuwılǵan jerden qızıl gúl hám duwtar alıp barıp saz shertedi. Atıraq tuwǵan jerdiń gúlin iyiskep, sazınıń npamasına biyhush bolıp:
Basqa elde bolǵansha xan,
Óz elimde bolıp shopan,
Júrgenim mıń ese artıq,
Bilgen eken meniń aǵam. –

dep xanlıqtı taslap eline qaytadı.

Poemada Sursha obrazı tabıslı shıqqan. Ol batır, er júrek, óz Watanın shın kewilden súyetuǵın márt jigit.
Xalıq ertegi syujeti tiykarında jazılǵan «Qásiyetli gáwhar tas haqqında ertek» poemasınıń tiykarǵı máselesi hadal miynetti jırlawdan ibarat.
Bir shopan ǵarrınıń tentek úsh balası boladı. Ǵarrı mal baǵıp júrgende oǵan jolbarıs topıladı. Ǵarrı jolbarıstıń belinen qısıp óltirmekshi boladı. Biraq shaması kelmey hálsireydi. Sol waqıtta bir belgisiz mergen kelip, jolbarıstı basınan atıp óltiredi de, kózden ǵayıp boladı. Ǵarrı tiri qaladı. Ol mal baǵıp júrip gáwhar tastı tawıp aladı. Ǵarrı dáslep qsiyetli gáwhar tastı alıwǵa qorqadı. Tasqa til pitip:

Jırtqıshtıń patshası deydi,

Talabı so ladam jeydi,
Túsin qarasań jolbarıs,
Omırawı keń neshe qarıs,
Adamdı qurtaman degen,
Ol haywandı óltirdiń sen,
Bul miynetiń ushın,
Men turman húrmetiń ushın,
Dúńyadaǵı hasıl taspan,
Jalqawlarǵa juwımaspan –

deydi. Ǵarrı tastı aladı. Balaların miynet súyiwshilikke, aqıllılıqqa tárbiyalaydı. Poema kim miynetti súyse baxıt ta, ataq ta, abıroy da sonıki boladı degen mánisti ortaǵa qoyadı.

Poemada ǵarrınıń sıpatlaması sheber jasalǵan. Ol – miynetkesh, batır hám er júrek, tárbiyashı ata.
Shayırdıń «Alǵıs» (sońǵı atı «Jalınlı kúnlerde») atlı qosıq penen jazılǵan povestinde qaraqalpaq jigiti Ayaptıń Ullı Watandarlıq urıs jılları Qırımdaǵı partizanlıq háreketleri súwretlengen. Ayap er júrek, batır, óz Watanın shın kewilden súygen azamat. Ol basshılardıń bergen tapsırmaların shın kewilden orınlaydı. Qıyınshılıqlardan qorıqpaydı. Jaw qolına túskende de Watannıń sırın ashpaydı. Ol jawınger doslarına shın kewilden járdem beredi. Shıǵarmada Ayap tulǵası júdá unamlı shıqqan.
T.Jumamuratovtıń xalıq ápsanası tiykarında jazılǵan «Bala tuwralı sóz» poemasınıń mánisi oǵırı kúshli. Poema Shıǵıs xalıqlarına atı İskender dep taralǵan Aleksandr Makedonskiydiń ómirine tiyisli xalıq dóretken bir ápsana haqqında jazılǵan. Qısqasha mazmunı tómendegishe: bir ret İskenderdiń tamaǵında súyek turıp qaladı. Onı hesh kim ala almaydı. Endi ájel kózine kóringen İskender atı dúńyaǵa jayılǵan táwip Hákim Ulıqpandı shaqıradı. Hákim Ulıqpan xalıqtıń balasın ayawsızlıq penen qırǵan İskenderge óz balańdı jelkeńniń ústinen soysań táwir bolasań deydi. Biraq balanı soymaydı, al onıń jelkesi ústinen qanǵa uqsaǵan qızıl boyaw quyadı. Balamnan ayırıldım dep qıynalıp baqırǵanda İskenderdiń tamaǵındaǵı súyek jerge tors ete qaladı.
Solay etip shayır poemanıń ideyasın tómendegi qatarlar arqalı belgileydi:

Zalımlar bar jandı shóptey otaǵan,

Eske tússe qapa bolıp jataman,
Maǵan bergen zor sıylıǵıń sol bolsın,
Hesh perzentti ayırma sen atadan!

Ata barma perzent ǵamın jemegen,

Óziń kórdiń muhabbatı em eken,
Ana barma? Jan perzentim saw bolsın,
«Ájel kelse jol meniki» - demegen.

Poemada İskender sonshelli jawız, kóp ellerdi basıp alıp, kóp adamnıń qanın tókken patsha bolsa da ájel aldında sonshelli ázzi, qorqaq etip kórsetiledi.

Mine óziń kórip tursań xalqımdı,

Sarp eteyin ǵáziynemdi, malımdı,
Barlıǵı da bir basımnan sadaǵa! –
Dep zarlanıp Ulıqpanǵa jalındı.

Shayır óz poemasında xalıqtıń qaharmanı Ulıqpandı dana, ádil, tapqır adam etip kórsetedi.

Shayırdıń «Ananıń kewli balada» poeması belgili marhum jazıwshı Mırzaǵaliy Dáribaevtıń jesir qalǵan zayıbı Mamıq hám qızı Roza haqqında jazılǵan. Poemanıń syujeti menen qaharmanlar háreketiniń tiykarında alınǵan waqıyalar ayırılıp turadı. Poema jaqsı tabısqa eristi.
T.Jumamuratovtıń «Okean ortasında» poeması da belgili waqıya tiykarında jazılǵan. Armiya jawıngerleri İvan, Filipp, Anatoliy, Asqat Tınısh okeanınıń jaǵasında gúzette turǵanda kúshli dawıldan tros úzilip, okeanǵa ıǵıp ketedi. Qırıq toǵız kúnde Amerika jaǵalıǵınan shıǵadı. Olardıń kateri xodlanbaydı. Suwı, azıq-awqatı tawsıladı. Biraq tórtewi bekkem xalıqlardıń doslıǵına, Watandı súyiwshilikke sadıq boladı.
Xalıq ápsanası tiykarında jazılǵan «Suwǵa ketken adam» poemasında bir batır jılqıman suwǵa ıǵıp baratırǵan adamdı qutqaradı. Suwdan alıp shıqsa ol Asfandiyar xan bolıp shıǵadı. Jılqıman jawız xandı qutqarǵanına ókinedi.
Shayırdıń «Mákar`ya sulıw» dástanı da xalıq legendası tiykarında jazılǵan. Erterek waqıtta Xorezmdi jaylaǵan, ilimdi, ikramdı súygen bay Dáwqara qızı Mákar`ya menen birge sawda isi menen Arzamasqa baradı. Ol jerde Mákar`ya shaxmat oyını ústinde rus jigiti Paromon menen tanısadı. Eki jas bir-birin súyip qaladı. Biraq Dáwqara qızın Xorezmge alıp qaytadı. Eline kelgennen keyin jawız xan Kókshe qızın hayallıqqa soratadı. Dáwqara kónbeydi. Kókshe Dáwqaranıń mal-múlkin basıp almaqshı boladı. Dáwqaraǵa Paromon járdemge keledi. Ruslar menen Dáwqara baslaǵan baǵdatlılar birigip Kókshe xandı jeńedi.
Dástanda Dáwqara, Mákar`ya, Paromon, Lyudmila, Kókshe, Ayaz obrazları tabıslı shıqqan. Dáwqara bay bolsa da ilimdi, shaxmat oyının súygen adam. Ol óz qızınıń rus jigitine bas qosıwına onsha qarsı da bolmaydı. Óz xalqınıń ádil basshısı, Mákar`ya óz muhabbatınıń hadallıǵın qorǵaǵan sulıw qız. Paromon shaxmattı sheber oynaytuǵın rus jigiti. Ol Arzamasqa barǵan Mákar`yanı súyip qaladı. Mákar`ya eline ketip qalǵanda ol batırlarsha segbir tartıp izinen keledi. Kókshege qarsı gúreske shıǵadı.
Lyudmila Paromonnıń hadal kewilli, názik janlı qarındası. Ol Mákar`yanı júdá jaqsı kóredi. Ayaz óz xalqınıń namısı ushın gúres aparatuǵın batır jigit. Kókshe talabı eldi jaylaw, adam qanın tógiw bolǵan jawız xan.
T.Jumamuratov 50-jılları óz qálemin proza tarawında da sınap kórdi. Ol bir neshe ocherkler hám gúrrińler jazdı. Olardıń eń áhmiyetlileri «Muhabbat sırı» hám «Militsioner jigit» dep atalǵan gúrrińleri.