Ибрайым Юсупов

«Gúres» poeması. Qaraqalpaq ádebiyatında poema janrında jemisli islegen shayırlardıń biri Jolmurza Aymurzaev bolıp tabıladı. Shayır óz waqtınıń iri-iri waqıyaların, xalqımızdıń tariyxında iz qaldırǵan hádiyselerdi dıqqatsız qaldırmastan, oǵan ún qosıp otırdı. 30-jıllardıń ishinde «Jumagúl», «Xabarshınıń ǵayratı», «Gúres», «Qızketken», «Azatlıq», «Qan ornında qızıl qırman» (keyin bul «Dańqlı doslar» bolıp qayta islendi), al urıs jılları «Qoshqar batır» (bul da keyin «Batır» degen at penen ózgertildi. «Meniń joldaslarım» sońǵı jılları shayır «Jaylawda», «Sárbinaz hám qaharman», «Erbay batır», «Aydın jol», «Shopan qızı haqqında haqıyqatlıq», «Ómirbaydıń ómiri» sıyaqlı poemalardı jazdı. Álbette, usı jigirmaǵa jaqın poemalardıń barlıǵı derlik birdey ideyalıq kórkemlikte jazılǵan dep aytıw qıyın, bulardıń ishinde waqıt talabınan tómen turatuǵınları da az emes, biraq shayır hár bir dáwirdiń sıpatlı belgisin beriwge talaplanǵanlıǵı bulardan ańlatılıp turadı.
«Gúres» poeması 1934-1935-jıllar arasında jazıldı. Ol kolxoz qurılısı temasına arnalǵan.
Poemanıń kirisiw bóliminde avtor Qaraqalpaqstannıń tábiyat kórinisin súwretleydi, oqıwshınıń kóz aldında tuwǵan jerdiń súwreti ótip jatadı:

Giya shópler samal menen terbelip,

Japıraqların boylarına oraydı,
Kógergen baqshanıń hám de gúllerdiń,
Shaqasında jasıl gúller jaynaydı.
Jas baladay shaqasında ırǵalıp,
Saz namada búlbil quslar sayraydı.
Sıńq-sıńq kúlip suwlar japtı toltırıp,
Tolqınlasıp burqıldaydı, qaynaydı,
Suw betinde júzip úyrek hám ǵazlar,
Birin-biri quwıp oynap tınbaydı,
Suw astında shabandozday shirenip,
Birin-biri quwıp balıq oynaydı.

Bul qatarlarda jaz máwsimine baylanıslı kórkem túrde engen kolxoz dalası, gúlbaqsha sulıw kórinisi oqıwshını ózine eriksiz tartadı. Qaraqalpaqstannıń tábiyatına avtor óz oqıwshısın súysindirip otıradı. Shayırdıń kewil awdarǵan nársesi tek tábiyattıń sulıwlıǵı ǵana emes, al sulıwlıqtı dóretken, onıń gúlge bólegen miynetkesh adamnıń ájayıp tulǵası oqıwshınıń kóz aldında sáwlelenedi. Shayırdıń dıqqatı nızamlı túrde adamnıń quwatına, onıń dóretiwshilik kúshine qaratıladı. Poemanıń usı qatarların oqıw menen biz kúshli, qaytpas jigerli diyqannıń janlı obrazın kóz aldımızǵa keltiremiz. Atızda islewshi miynet erleri, jer qırtısın astı-ústine shıǵarǵan traktor kózge túsedi. Bul jaǵdaylar tábiyat kórinisin janlandırıp, oǵan kórkemlik beredi hám poemanıń estetikalıq tásirin kúsheytedi.

Tólepbergen, Tóreniyazlar tún ishinde jámáát xojalıǵınıń mal qorasına jol aladı. Olar túnniń tınıshlıǵın buzıp, kolxoz malın urlawǵa bel baylaydı. Avtor olardı túnniń qabıl etpegenligin, biraq dushpanlardıń sheshiwshi háreketke bel baylaǵanlıǵın bildiredi:

Jónsiz shıqqan bir ses te joq, tım-tırıs,

Turmısqa tiykarlı bul da bir tınıs,
Tún ishinde úrgen iyttiń dawısı,
Ol da túnge kórinedi bolıp tıs.
Janlı maqluq barlıǵı da uyqıda,
Qarsılıq qılǵanday, qurı qıyqıwǵa.

Haq niyetli kolxozshılardıń anaw-mınaw múlki talay ret bulardıń haram qolınan ótken. «Bul islerdi talay kórgen men Tóreń» deydi ol joldasına. Bulardı usınday háreketke iytermelegen ne?

Tóreniyaz shaqqan bolǵıl bul iske,

Ólsek te bul sapar shıǵayıq iske,
Biziń turmıs joq bolıwdıń aldında,
Turmıstan ayırılıp bolıp konfiske, -

deydi olar.

Bulardı qollaytuǵın sol waqıttaǵı jámáát xojalıǵınıń baslıǵı Qulman, járdemshisi mal qoranıń qarawılı – Ataxan. Mine, olar sol Ataxannıń járdemi menen qoradan 16 bas mal alıp, toǵayǵa ketedi.
Padashı Qarabay erte menen qoraǵa barsa, 16 bas mal birden joq, ol dárriw Qulmanǵa barıp xabarlaydı. Biraq ol Qarabaydıń ózine jabısadı.
Hámme oylasıp, MTStıń siyasiy bóliminiń baslıǵı Biysenbaydıń basshılıǵında joǵalǵan maldı izlewge shıǵadı, urlanǵan mallardı tabadı, dushpan qolǵa túsedi. Jámáát xojalıǵınıń jıynalısında dushpanlardıń kim ekenligin anıqlaydı.
Qarabay hám onıń haq niyetli joldasları jeńiske erisedi, bul poemanıń kulminatsiyası bolıp, turmıs shınlıǵın, haq istiń jeńisin súwretleydi. Poemanıń birinshi betinen-aq, baslanǵan gúres ósip shiyelenisip kele eń keyninde sheshiledi. Poemanıń «Gúres» dep atalıwı da usınnan ekenligi belgili boladı.
Eń birinshi kewil awdaratuǵın Qarabay obrazı. Bul arqalı shayır haq niyetli miynet adamınıń minezin ashıp bermekshi bolǵan. Onıń úy-turmısı, balalıq jılları avtor hesh nárse bildirmeydi, onı ol maqset etip te qoymaǵan. Qarabay biziń kóz aldımızda óz jumısın biletuǵın qarapayım adam sıpatında tanıstırıladı. Biraq waqıyanıń ósiwi menen biz Qarabaydıń da mineziniń ósip, awıl-xojalıǵınıń eń belsendi aǵzası bolǵanlıǵın kóremiz.
Barlıq miynetkeshler oǵan úlken isenim bildirip, Qarabaydı ózleriniń basshısı etip saylaydı.
«Gúres» poemasında eń sátli shıqqan obrazdıń biri Qulman. Ol barınsha hiyleker, qupıyada jol, qısılǵanda sóz taba biledi, neshe jıllar dawamında jámáát xojalıǵına baslıq bolıp keliwi menen de usını dáliylledi. Jámáát xojalıǵınıń malı urlanǵanda barlıǵınan xabarı bar Qulman kópshiliktiń kóz aldında jortaǵa kúyip-janadı.
Bul orınlarda barlıq sırı ishke jasırınǵan haqıyqat dushpannıń tipi berilgen.
Shıǵarmada quwǵınshılardıń háreketin súwretlegen orınlarda atlılardıń júrisine tán ritmlik aǵımdı sheber beredi, bular hádiyseni kúsheytip beriwge járdem etedi.

Quwdı, quwdı esitpedi hesh shuwdı,

Oy oylandı, oy artınan oy tuwdı,
Sonsha waqıt quwıp kelgen sol izler,
Betlerine japtı balshıqlı suwdı.

Bul keltirilgen mısalda bir jaǵınan ishki ritmler («quwdı, quwdı, esitpedi hesh shuwdı, oy oylandı, oy artınan oy tuwdı»), ekinshi jaǵınan, waqıyanıń kúshli aǵımda eselenip barıwın kóremiz. Bunday orınlar poemada kóplep tabıladı hám shıǵarmanıń kórkemlik sıpatın jaqsı tanıta aladı.

«Gúres» poeması xarakterler jasawda, syujet dúziwde, ayqın realistlik baǵıttıń bar ekenligin kórsetedi, waqıyanıń bay waqıyalarǵa tolı bolıwına dıqqat awdaradı. Haqıyqatında da, bul shıǵarma óziniń realistlik xarakteri, til sheberligi jaǵınan qaraqalpaq poemaları kúshlileriniń qatarına qosıladı.