Ибрайым Юсупов

«Qaraqalpaq qızı» romanı T.Qayıpbergenovtıń dóretiwshiliginde salmaqlı orındı iyeleydi.
Atınan kórinip turǵanınday-aq, roman hayal-qızlar temasına arnalǵan shıǵarma. Onda qaraqalpaq hayal-qızlarınıń adam shıdamaslıq awır turmısı, barlıq jámiyetlik turmısqa aralasıwı tariyxıy waqıyaları menen olardıń sana-seziminiń, turmıstaǵı belsendiliginiń ósip qáliplesiw protsessi keń jobada sóz etiledi.
Avtordıń da maqseti qaraqalpaq hayal-qızları basıp ótken mine usı joldı súwretlewden ibarat.
Romannıń orayında Jumagúldiń obrazı turadı.
Ol jaslayınan turmıstıń barlıq azabın shegedi. Romanda eń dáslep onı biz anası Sánem menen birge baspanasız, ash-áptada, kiyim-kensheksiz turmıs azabına taslanǵan halında ushıratamız: baylıǵına semirgen, adamgershiliksiz zulım áke Záripbay óz hayalı Sánemdi ayıpsızdan ayıpsız tayaqqa jıǵıp, shappattay qızı Jumagúl menen úyden quwıp jiberedi. Usılayınsha jap-jas waqtınan ol zulımlıqtıń soqqısına ushıraydı. Awırıw anası menen birge, awır turmıstıń reyimsiz aydawına túsedi, diywanashılıq etedi, tek beli ǵana búgilip emes, júregi de jabıǵıp, kemsitiw, xorlawdıń ruwxıy azabın shegip tirishilik etedi. Ol qanshelli erjetken sayın shekken miyneti de ruwxıy azabı da úlkeye baradı.
Bul azaplar sonıń menen birge, onıń kózin ashıp baradı, onıń júreginde narazılıq otın tutandıradı. Bul narazılıq birinshi mártebe Jumagúldiń jarlı bolsa da, biytalap hayal bolıp, anasınıń tapqan tutqanın jep, baydıń jalpıldaǵı bolıp ósken kúyewi Turımbettiń ózin kúnde urıp-soǵıwına qarsı turıwınan baslanadı. Bul qarsılasıw – tutas ómirge narazılıqtay seziledi.
Biraq ol dáwirde ózindey ómir azabın shekken basqa da hayal-qızlar sıyaqlı Jumagúl ózi narazı bolǵan turmıs tártiplerin sındırıwǵa kúshsiz edi. Ol da anası Sánemniń táǵdirine dus boladı, jalǵız perzenti menen dúzde qaladı. Jumagúl hayal-qızlardı jámiyetlik turmısqa tartıw ushın sanalı gúressheń bolıp ósip jetisedi.
Jumagúldiń basıp ótken jolı – pútkil qaraqalpaq hayal-qızlarınıń basıp ótken jolı. Onıń usı jaǵın jan-jaqlı kórsetiw ushın romanda súwretlengen waqıyalar xalıqtıń basınan ótken tariyxıy shınlıq.
Jazıwshı súwretlegen turmıs shınlıǵına sáykes túrde romanda basqa da kóplegen qaharmanlar háreket etedi. Bular unamlı súwretlengen Sánem, Turdıgúl, Tórebay, Aytbay, Biybiayım, Qalıy hám basqalar.
Bulardıń ekinshi toparı jazıwshı áshkaralaw jolı menen jek kóriwshilik penen súwretlengen shıǵarmanıń unamsız qaharmanları Záripbay, Dúysenbay, Qutımbay, Tájimurat, Xanımgúl, Turımbet, Táńirbergen mashınshı, sonday-aq, Gúlbiyke hám basqalar.
Bulardıń hár biriniń romannıń ideyasın ashıwda, turmıs shınlıǵın, adamlar arasındaǵı qatnaslardı barlıq keńligi menen ashıp beriwde óz orınları bar.
Jumagúldiń anası Sánemniń kórgen azap-aqıretleri ótken dáwirdegi hayal-qızlardıń adam shıdamaslıq xorlıqlı ómirin kórsetiw menen birge, ol qanday qıyınshılıq bolsa da, jaqsı kúnnen úmit úzbegen xalıq tilegin bayanlaydı. Miyirban ana neshe túrli mashaqatlardan da zor kelip, perzenti Jumagúldi ayaǵına tikleydi, onda jaqsı úmitlerdi hám jaqsı adamgershilikli qásiyetlerdi tárbiyalawǵa umtıladı.
Jazıwshınıń «Kózdiń qarashıǵı» dep atalǵan romanı «tubalawshılıq jılları» dep atalǵan dáwir shınlıǵınan alınǵan. Romannıń bas qaharmanları Dáwletov hám Serjanovlar. Dáwletov kolxozdıń jańa direktorı, al Serjanov bolsa eski direktorı.
Dáwletov dáslep kolxozǵa wákil bolıp keldi. Ol respublika kólemindegi májiliste kolxozdıń kemshiliklerin aytadı. Keyin ózin usı kolxozǵa direktor etip jiberedi. Ol endi qosıp jazıwlarǵa, jırıp jewshilerge qarsı gúres atqaradı hám bul gúreste jeńiske erisedi.
Serjanov kolxozdıń burınǵı direktorı. Ol paxtanı satıp alıw arqalı orınlaydı. Óziniń átirapına jermenlerdi, jalataylardı jıynadı. Kolxozdıń jańa direktorı Dáwletovqa da jamanlıq etiwdi oylaydı. Biraq qolınan kelmeydi.
T.Qayıpbergenovtıń qaharmanlarına bas kriteriya gúres, aq penen qara, hadallıq penen haramlıq, tuwrılıq penen natuwrılıq, berilgenlik penen satqınlıq h.t.b. gúresedi. Usı ideyanı qaharmanları gúres protsessinde pisirip berip, óziniń jarqın obrazın dóretedi. Onıń qaharmanları turmıstı qayta dúziwshi jeńimpaz qaharmanlar, qaysı shıǵarmasın alıp qaramayıq, shıǵarmanıń syujeti qaharmannıń ózgeriwine, qaharman bolıwına qurılǵan. Qaharman kútá ápiwayı turǵıdan alınadı da iste ol ápiwayı emes, ájayıp qaharman ekenligin tanıtadı.
Avtor romanda miflerdi, ápsanalardı, legendalardı, didaktikalıq pikirlerdi, avtordıń ómiri menen dóretiwshiliginiń evolyutsiyasına baylanıslı turmıslıq materiallardı aralastırıp súwretleydi.
Avtordıń tuwǵan eli, onıń ózgesheligi, xalıq danıshpanlıǵı, jaqsılıq penen jamanlıq, ádebiy dóretiwshilik psixologiyası, milliylik penen internatsionallıq, adam hám ómir, adam jáne jámiyet, miynet penen adam, dástúr hám jańashıllıq, janr hám syujet, ádebiyat penen millet, jeke adam táǵdiri, xalıqlar, milletler táǵdiri hám onıń ulıwma adamzat táǵdiri menen baylanıslı h.t.b. oy-pikirler avtordıń ómiri menen jeke dóretiwshilik evolyutsiyasına baylanıslı súwretlenedi.
Sonıń menen birge, bul shıǵarma ózine tán hám milliy ózgeshellikke de iye. Birinshiden, avtordıń jeke dóretiwshilik evolyutsiyası menen birge, respublikamızdaǵı kórkem oydıń ósiwin beredi, ekinshiden, milliy folklorlıq materiallardı paydalanıwı bul romannıń ózine tán hám milliy ózgesheligin kórsetetuǵın baslı faktorlardıń biri bolıp esaplanadı. Avtor óziniń jeke ómirine, dóretiwshiligine, ózi ósken jámiyetlik ómirge tán memuarlıq elementlerdi de shıǵarmaǵa orınlı kirgizgen.
Sońǵı jılları T.Qayıpbergenov «O dúńyadaǵı atama xatlar», «Qálbimniń qamusı», «Qaraqalpaqpan, táwekelshimen» atlı shıǵarmalardı dóretti.
T.Qayıpbergenov dóretiwshiligin izertlegende ondaǵı jetiskenliklerdiń tiykarı nede eken – degen soraw tuwadı. Birinshi gezekte ol dóretiwshiligine arqaw etip xalqımızdıń bay awızeki dóretiwshiligin alıwı, onı keń túrde paydalanıwı, úyreniwi hám onnan sheberlik penen qollanıwı onıń «Qaraqalpaq qızı», «Sońǵı hújim», «Muǵallimge raxmet» shıǵarmalarında kózge taslanadı. Romanlarınıń tilinde xalıqtıń bay frazeologiyalıq sózleri, naqıl-maqalları, tımsal, mısal, ápsana, aytıs-juwap, xalıq qosıqları keń túrde paydalana otırıp, avtor olar arqalı sol dáwirde jasap otırǵan xalıqtıń ruwxıy baylıǵın, milliy kaloritin asha alǵan.
T.Qayıpbergenovtıń dóretiwshiligi qaraqalpaq prozasında jazıwshınıń mádeniyatın, dóretiwshilik talǵamınıń keńligin, bárqulla alǵa, tınbastan rawajlanıp ósip atırǵan talant iyesi ekenligin tanıttı.
Onıń dóretiwshiligi qaraqalpaq xalqınıń ruwxıy hám mádeniy baylıqların ashatuǵın, milliy xarakterlerdi ashtı. Ol xalıq tiliniń sheklenbegen keń, bay múmkinshilikleri tiykarında obrazlı oylawdıń jańa formaların berdi. Sol arqalı ol qaraqalpaq ruwxıy dúńyasına kirdi, xalıqtıń sanasınıń jańa ruwxta tárbiyalanıwında, mádeniyatınıń kóteriliwinde úlken rol oynadı.
T.Qayıpbergenovtıń dóretiwshilik jolın gúzete otırıp, ózine tán ózgesheligi – onıń shıǵarmalarınıń biri ekinshisin tuwdırıp, biriniń syujetiniń tuwılıwına ekinshisiniń túrtki bolıwı, olardıń ulıwma ideyalıq mazmunınıń sabaqlas baylanısıwı. Jazıwshınıń hár bir jańa shıǵarmasında endigi tuwılatuǵın shıǵarmasınıń fundamenti tayarlanadı. Bir shıǵarmasında sóz etilgen ideyanı kelesi shıǵarmasında keńeytip beriwdi maqset etedi. Sóytip jazıwshınıń oqıwshısına aytajaq oyı, ideyası kem-kemnen keńeyip, bayıp, tereńlesip ketedi.
Dáwirdiń haqıyqatlıǵı, tuwılǵan jerdiń gózzallıǵı, xalqımızdıń turmısı, nravı, ótmishi menen házirgisi, bári anıq onıń shıǵarmalarında bas másele etip ashıldı. Onıń barlıq dóretiwshiligi óziniń, tuwılǵan xalqınıń ruwxıy baylıǵın, kúshin, qaharmanlıǵın, erligin, morallıq dúńyasınıń gózzallıǵın ashıwǵa qaratılǵan hám usı tárepi menen ádebiyatımızda iri figura retinde tanıladı.