Ибрайым Юсупов

«Uyqısız túnler» povestinde de biz zamanlasımız benen ushırasamız. Povesttiń qaharmanı rus qızı, onıń atı qaraqalpaqsha, al familiyası pútin bir millettiń atı «Qaraqalpaqova», Gúlzardıń shıǵısı usınday qızıq, onı bomba astında órtenip atırǵan jaylardıń ishinen qaraqalpaq áskeri tawıp alıp, balalar úyine aparıp tapsırǵan, atın óziniń qızınıń atına qoyǵan. Rus tilin shala túsingen jigit familiyasına óz milletin aytqan. Mine usınnan Gúlzar Qaraqalpaqova kelip shıqqan. Gúlzar ózin ólimnen aman alıp qalıp, balalar úyine ákelip tapsırǵan belgisiz áskerdi izlep Qaraqalpaqstanǵa keledi. Ol óziniń haqıyqıy ata-anasınıń kim bolǵanlıǵın bilmeydi, usı belgisiz áskerdi ákem dep izleydi. Bul detal Watandarlıq urıstıń adamlardıń tuwısqanlıq birligin burınǵıdan da beter jaqınlastırǵanlıǵınıń janlı mısalı. Sonıń menen birge povestte adamlardıń xarakterindegi ózgeshelik adamnıń eń bahalı tárepi ishki dúńyasınıń sulıwlıǵı, ruwxıy baylıǵın alǵa súredi. Gúlzar urıstıń aqıbetinen júregi ǵana jaralı emes, sırtqı tulǵası da jaralı, kózli. Onıń bir kózi jasalma kóz. Qız kózindegi jaranıń sebebinen kóp azap shegedi. Balalar úyinen bala asırap alıwshılar almaydı, talay jerde jeńil tábiyatlı adamlar kewline tiyedi. Gúlzardıń sırtqı tulǵası sulıw bolmaǵanı menen turmısta ishki dúńyası sulıw, hadal, janlı qız ekenligi kórinedi. Gúlzar Qaraqalpaqstanǵa kelip keselxanada sanitarka bolıp isleydi. Nawqaslarǵa ayrıqsha ıqlas penen qaraydı, hár bir adamǵa janın pármana etedi. Onıń etken xızmeti ushın onı hámme húrmet etedi. Sırtqı formasınıń sulıwlıǵın maqtanısh etetuǵın qız Ayzadanı júrgen jigiti Marat taslap ketip Gúlzardıń ishki dúńyasınıń sulıwlıǵı ushın súyip qaladı. Povesttiń aqırında Gúlzar izlegen ákesin tabadı, súygen jigiti Maratqa qosıladı. Sóytip Gúlzar biytanıs jer, biytanıs adamlardıń arasınan ózine tanıs, dos, joldas tawıp aladı.
Jazıwshı qaraqalpaq xalqınıń tariyxında eń qıyın jılları Rossiya puqaralıǵına ótiw ushın háreketleri Xiywa xanına qarsı 1827-jılǵı Aydos biy kóterilisi, 1855-1856-jıllardaǵı Ernazar Alakóz kóterilislerin sóz etken «Qaraqalpaq dástanı» atlı roman-trilogiyasın jazdı. Romannıń birinshi kitabı «Maman biy ápsanası» romanı 1968-jılı, ekinshi kitabı «Baxıtsızlar» 1971-jılı, úshinshi kitabı «Túsiniksizler» romanı 1977-jılı basılıp shıqtı.
Bizge tariyxtan belgili qaraqalpaqlar Orta Aziya xalıqlarınıń ishinde Rossiya puqaralıǵına ótiw ushın birinshi ret bas kóteredi. Olar ózleriniń rus patshasına jazǵan xatlarında «bizler burınnan ruslardıń puqarasımız» dep esaplaydı. Rus patshası qaraqalpaqlardıń bul tilegin maqul kórip, qaraqalpaqlardıń tásiri menen qazaq, ózbek, túrkmen xalıqların ózine qaratıwdı oylaydı.
Ruslarǵa jaqınlasıwǵa jońǵarlardıń topılısınan búlinip otırǵan qazaqtıń kishi júziniń xanı Abılxayır da qızıqsındı. Qazaqlarǵa salıstırǵanda rus puqaralıǵına ótiw ushın tınbay gúres júrgizip atırǵan qaraqalpaqlar edi. Qaraqalpaqlar jońǵarlardıń shabılıwınan keyin hár tárepke bólinip ketedi, óziniń áskeriy kúshin joǵaltadı, basqa xalıqlarǵa siyasiy hám ekonomikalıq jaqtan ǵárezli bolıp qaladı. Sonıń biri Kishi Júzdiń qol astına qaraǵan qaraqalpaqlar, olardı Abılxayırxan qol astınan shıǵıp ketpewi ushın ayamastan alım-salıq salıp otırdı. Hár tárepleme talap tez-tez búlginshilikke duwshar bolıp, ekonomikalıq jaqtan hálsiretip otırdı.
Jawgershilikten búlingen xalıq sırttan kelgen soqqıǵa tótepki bere almaydı, jalǵız ármanı usınday búlginshilikten qutılıw jolı sol átiraptaǵı áskeriy kúshi jaǵınan eń kúshli el ruslardıń qol astına ótiwge umtıladı. Romanda qaraqalpaq xalqınıń basındaǵı usı tariyxıy haqıyqatlıq haqqında sóz etedi.
Bul faktler turmıs haqıyqatlıǵı, qaharmanlardıń háreketi, olardıń qatnası, shiyelenisi jazıwshınıń oydan tapqan nársesi emes. Bulardıń bári tariyxta usılay bolǵan waqıyalar. Jazıwshı usı haqıyqatlıqtı kórkem obrazda, kórkem turmıs haqıyqatlıǵında tariyxıy haqıyqatlıqtıń real keń epikalıq kartinasın sızıwǵa umtıladı.
Romanda XVIII ásir qaraqalpaqlarınıń basındaǵı waqıyanı dáwirge bólip kórsetedi. 30-jıllardaǵı rus puqaralıǵına tikkeley qosılıw ushın háreketi: bul bóliminiń tiykarǵı qaharmanları usı ideyanıń iske asıwı ushın gúresiwshi ǵayratkerleri hám qaraqalpaqlardı buǵan iytermelegen jaǵday beriledi. Qaraqalpaqlar Abılxayır arqalı ruslarǵa baǵınıw olardıń jaǵdayın jeńilletpewi, xannıń burınǵı eldi talaw, hálsiretiw siyasatın dawam etiwi, usı jaǵdaylar qaraqalpaqlardı tikkeley rus puqarasına ótiw ushın háreket etiwge gúresiwi, onı iske asırıw ushın gúresiwshi qaharmanları Murat shayıq, Orazan batır, Maman biy, Irısqul biy, Polat jasawıl, İzbasar bahadır, Esengeldi biy, Ubaydulla sultan, Qálimbet shayıq, rus elshileri Dmitriy Gladıshev, Neplyuev, olar menen 1742-jılǵı sóylesiwleri, 1743-jılı Peterburgke Maman biy basshılıǵında elshilerdi jiberiwi, olardıń rus patshasınıń puqaralıqqa ótkeni haqqında gúwalıq alıwı, Abılxayırxannıń 1743-jılǵı rus puqaralıǵına tikkeley ótkermew ushın topılısı, rus patshasınıń jarlıǵınıń jawgershilik sebebinen elge jetpey qalıwı, xalıqtıń posıwǵa májbúr bolıwı sóz etiledi.
Bul dáwirdi sóz etken romannıń birinshi bóliminde kózde tutılǵan rus puqarasına ótiw ushın háreket, usı ideyanı tolıqtırıwda avtor onıń qıyınshılıqların, qarama-qarsılıqların, urıwshılıq bóliniwshiliktiń tásiri beriledi.
Romannıń ekinshi bóliminde 1743-jılǵı qaraqalpaq elshileriniń Peterburgten rus patshasınıń puqaralıǵına ótkenligi tuwralı jarlıǵın alıp elge qaytıwı, Abılxayırxannıń bunı iske asırmaw ushın elge qarsı topılısı, jarlıqtı zorlap alıwı, xalıqtıń búliniwi, 1746-1747-jılları Orta júzdiń sultanı Abılaydıń Abılxayırxanǵa topılısı, Abılxayırxannıń jeńiliwi, qaraqalpaqlardıń qazaq feodallarınıń qısıwlarınıń nátiyjesinde jáne bóliniwi, tiykarǵı massanıń Xorezmge kóshiwi menen tamamlanadı. Bul bólimde alǵa súriletuǵın nárse Abılxayırxannıń topılısı hám ata jurtı Túrkstannan Xorezmge kóshiw máselesi.
Qońıratlılardıń basshısı Irısqul biydiń yabılarǵa topılısı, Jandos baydıń Maman biydi óltiriw ushın háreketi, Maman biydiń onı óltiriwi, bunıń sońı Orazan batırdıń ólimi, Allayardıń ólimi, urıwlar ortasındaǵı bóliniwshiliktiń hálsirewine alıp keledi.
Bunda urıwlar jawgershilikke qarsı birigedi. Birinshi bólimde urıwlar ortasındaǵı ala awızlıqtı ashıw kózde tutılsa, bunda qıyın jıllarda urıwlar ortasındaǵı birigiw, biylikti beriw kózde tutıladı. Irısqul biy Maman byi menen bir pozitsiyada turadı, Esengeldi biy Maman biydi qollaydı. Sonday-aq, romannıń bul bólimdegi unamlı tárepi jazıwshınıń xalıqtıń erligin, keńligin ashıwdı kózde tutadı. Abılxayırxannıń rus puqaralıǵına ótkermey xalıqtı birotala hálsiretiw ushın topılısınan qıynalsa da, xalıq Abılxayırxanǵa járdem beredi. Xalıqtıń adamgershiligi, keń peyilligi Abılxayırxandı «hayran qaldırıw» ushın berilgen emes, jazıwshı bunnan xalqımızdıń boyındaǵı úlken adamgershilik qatnasın beriwdi kózde tutadı.
Úshinshi bóliminde Xorezmge kóship kelgen qaraqalpaqlardıń turmısı menen tanıstıradı. Bul dáwirdegi Xorezm xanlıǵındaǵı ishki siyasiy jaǵdaydıń shiyelenisiwi, yawmıtlar, qazaqlar menen ózbekler ortasındaǵı kúshli qarama-qarsılıqlar, xanlıq dinastiyasınıń qulawı, xan sarayındaǵı taxt ushın iri feodallar ortasındaǵı kúshli tartıs posıp kelgen qaraqalpaqlardıń jaǵdayına awır tásir etedi.
Bul bólimde qaraqalpaqlardıń Xiywa xanına baǵınıw ideyası oyanıp kiyatırǵan jańa baslama sıpatında ashıladı. Xalıqtı basqarıwshı jańa áwlad payda boladı.
T.Qayıpbergenovtıń 1971-jılı baspadan «Baxıtsızlar» romanı shıqtı. Romannıń syujeti «Maman biy ápsanası» romanınıń dawamı bolıp, bunda Xorezm qaraqalpaqlarınıń turmısı, onı Xiywa xanınıń tolıǵı menen baǵındırıw ushın háreketi, xannıń awır salıǵına narazı bolǵan qaraqalpaqlardıń óz aldına ǵárezsizlik ushın gúresi sóz etiledi. Ol gúres romannıń bas qaharmanı Aydos obrazı arqalı ashıladı.
Romanda XVIII ásirdiń aqırı XIX ásirdiń basında Xiywa xanlıǵınıń siyasiy turmısındaǵı ózgerisin yawmıtlardıń ústemligin qulatıp, Muhammed Amin (1768-1769) basshılıǵında ózbekler Xiywa xanlıǵın bekkemlewge Muhammed Aminxannıń dáwirinde qaraqalpaqlardıń Xiywa xanlıǵına baǵınıwınıń jańa dáwiriniń baslanıwın, onnan sońǵı Áwez inaq (1790-1804), Eltezer Muhammed (1804-1806) xanlarınıń dáwirin, óz aldına xanlıq tiklew ushın gúres júrgizip atırǵan arallı ózbeklerdiń hám qaraqalpaqlardıń háreketin óz ishine qamtıydı.
Romanda usı dáwirde qaraqalpaqlardıń kútá quramalı qıyın tariyxıy jaǵdayı haqıyqatlıǵın ashqan.
Romandı oqıy otırıp tariyxıy shıǵarmanıń ilimiy kitaplarda ashılǵan tariyxıy haqıyqatlıqtan basqa baslı ózgeshelikti jazıwshınıń tariyxqa patriotlıq kóz-qarastan bahalaǵanında ekenligin kóremiz. İlimde tariyxıy haqıyqatlıq fakt penen sóylese, kórkem ónerde ol kórkem obraz benen sóyleydi.
Aydos biy dáwirindegi baslı faktlerde Aydos byidiń xanǵa xızmetin, xanlıq alıwǵa umtılıwın ǵana bilemiz. Romanda usı faktler kórk6em obrazlarǵa engen, endi biziń kóz aldımızǵa Aydos biy dáwiriniń haqıyqatlıǵı ashıladı. Obrazlar ilimde ashılǵan faktlerdi tastıyıqlaydı hám usı tastıyıqlawdı ilimde boljaw, aytıw múmkin, al kórkem shıǵarmada ol múmkin emes, ol haqıyqatlıqtı tastıyıqlaydı. Romanda jazıwshıǵa kópshilik jerde ózinshe pikir júrgiziwge, tariyxıy dereklerde anıq emes jerlerdi anıqlawǵa, juwmaq shıǵarıwǵa tuwra kelgen.
Romanda jazıwshınıń bizge bergen jańa nársesi Aydos obrazına analizi. Avtor tariyxta satqın dańqparaz de pat qaldırıp ketken, xan bolıw ushın eki inisin óltirgen Aydos biy obrazına jańa kóz-qarastan analiz jasaydı. Tariyxıy jeke adamnıń ómir jolı oqıwshınıń kóz aldına jayıp taslanadı. Jazıwshı onıń hár bir háreketine tallap qaraydı. Biz romanda dańq ushın gúresken emes, Xiywa xanına tek jeke basın oylap xızmet etpegen jańa Aydostı kóremiz. «Xalıqtı eki túrli súyiw bar: birinshisi – barlıq isiń menen hátte, ólimlik bolsa da, xalıqtıń atın shıǵarıw, ekinshisi – xalıqtıń atın kóz-kóz qılıp, shawqım salıp, óz atıńdı shıǵarıw. Meniń maqsetim birinshisi edi, aljasıqtan moynıma ekinshisi ildirilip tur» deydi. Avtor mine Aydostıń tariyxtaǵı ornın tariyxıy protsesstiń tiykarında analiz etedi.
«Maman biy ápsanası» hám «Baxıtsızlar» romanlarında jazıwshı qaraqalpaq xalqınıń bir ásirge shamalas ómirin asha kelip, xalqımızdıń tariyxı tek progressivlik ideya ushın gúresten turatuǵınlıǵın, Orta Aziya xalıqlarınıń ishinde ruslarǵa qosılıw ushın birinshi ret gúresken qaraqalpaqlar ekenligin, qanday qıyın turmısta jasawına qaramastan xalıq júreginiń eziwshilikke, ádalatsızlıqqa janı tózbewin, xalıq júreginiń haqıyqatshıllıǵın, tuwrılıqtı súyiwin, ózli-ózinen pıtırańqılıǵı hám tatıwlıǵın, qıyın jerde birigip, qıyınshılıqlarǵa qaramastan óziniń atın saqlap qalıwǵa, óz aldına millet bolıp jasawǵa umtılıwın el-xalqına degen súyiwshiligi, sadıqlıǵı, uzaq qıyın tariyxıy jolda áskeriy kúshiniń bolmawına qaramastan qaharmanlarsha jeńip ótiwi, xalıq júreginiń ullılıǵı hám qıyınshılıqtı ójetlik penen jeńiwi berilgen. Eki romanda da qaraqalpaq xalqı ushın rus xalqı menen jaqınlasıw ármanı, onıń ushın tabanlı gúresi berilgen. Romanlardıń qaharman xalıqtıń keleshegi ushın óz xalqınıń qúdiretli elge aynalıwı ushın xalıqtıń ul-qızlarına bilim beriw, mádeniyatın, ekonomikasın kóteriw, ǵárezsiz elge aynaldırıw ushın gúresedi. Romannıń biziń ushın eń áhmiyetli tárepi usı ideyanı ashıwında.