Ибрайым Юсупов

Shayırdıń shıǵarmalarında keńnen súwretlengen doslıq ideyası, tınıshlıq haqqındaǵı pikirleri. Sadıq Nurımbetov qazaq, ózbek xalıqlarınıń burınnan bir-birine jaqınlıǵın jırlawshı shayır bolıp tabıladı. Ol Ózbekstannıń ataqlı paxtakeshleri menen maqtanısh etedi, onı hámmege úlgi etip usınadı («Ózbekstanım» qosıǵı). Qazaqlardıń sharwalarınıń miynetine súysinedi. Sadıq Nurımbetovtıń doslıq temasındaǵı qosıqlarınıń arasında sátli shıqqanlarınıń biri onıń «Tuwısqanbız, qádirdanbız, jaqınbız» dep atalatuǵın pikirdegi qosıǵı. Shayır bunda xalıqlardıń uzaq ásirlik doslıǵın maqtanısh etiw menen birge, «tatıw doslıqqa kir juqpaslıǵın» ádiwleydi. Shayırdıń doslıǵı haqqındaǵı jırlarınıń bir sıpatlı belgisi bularda shayırǵa asqan yosh beretuǵın romantikalıq kóterińkilik bar, pikirleri birinen-biri ústem kelip, tógilip otıradı, bunday jaǵdayda ol uyqas yamasa teńew izlep qıynalmaydı da, ol qosıq qatarlarına ózinen-ózi kelip tura qalǵanday kórinedi. Dos xalıqlardıń ótken tariyxın, búgingisin jaqsı biletuǵın shayır bul doslıqtıń tariyxıy tamırların úlken yosh penen jırlaydı:

Sóyleskende tilimiz bir aǵayin,

Júzleskende túrimiz bir aǵayin,
Sorasqanda túbimiz bir aǵayin,
S`ezdińe qutlı bolsın aytaman.

Qız berisip, qız alısıp qatnasqan,

Dayı, jiyen, tuwma bolıp shatısqan,
Bir tabaqtan as-duz iship tatısqan,
S`ezdińe qutlı bolsın aytaman.
Alataw tóbesi, Qarataw ústi,
Abaydıń hawazı, Berdaqtıń sesti,
Bir-birinen qashıq bolǵan emesti,
Qádirdanlar, qutlı bolsın aytaman.

Óziniń aytqanınday-aq, Sadıq shayır qosıqtı júrek qanı menen jazatuǵın, júrek qanın qosıqqa sińire alatuǵın shayırlardan esaplanadı.

Yumor-satiralıq qosıqları. Satira jámiyettegi hár qanday unamsız ádetlerge, jaramsız qılwalarǵa qarsı gúreste eń ótkir quraldan biri desek, Sadıqtıń qálemi buǵan beyimlirek.
Sadıq Nurımbetovtıń satiralıq shıǵarmaları óziniń kórkemlik hám súwretlewshilik usılı jaǵınan, eń aldı menen xalıq poeziyasındaǵı áshkaralawshılıq, ironiyalıq baǵıt penen jaqınlasadı. Ol qaraqalpaq klassik shayırları Berdaq, Ótesh, Sıdıq, Ayapbergenlerdiń dóretpesin tereń úyreniw hám olardıń jolın dawam ettiriw menen óziniń dóretpesiniń satiralıq baǵıtın belgiledi hám jetistirdi. Sonıń ushın da qaraqalpaq oqıwshıları onı eń aldı menen satirik shayır sıpatında jaqsı biledi. Jıynalıslarda, ushırasıwlarda shayırdıń satiralıq qosıq oqıǵanın xalıq – onıń tıńlawshıları jaqsı unatatuǵın edi.
Sadıq Nurımbetovtıń qaysı satirasın almayıq, bári de waqıt talabı menen tıǵız baylanıslı. Onıń satirasın oqıw menen biz shayırdıń turmıstaǵı jat qılıqlardı dál tawıp, oqıwshını onnan jiyrendiretuǵınlıǵın, shayırdıń ashshı, otlı kúlkige, yumorǵa sheber shayır ekenligin kóremiz. Bul onıń shayırlıq mádeniyatınıń eń bir sıpatlı belgisi bolıp tabıladı.
Satira anıq faktlerdi súwretlewi hám durıs juwmaq jasawı menen áhmiyetli. Sadıq shayır satiranı qanday temada, qanday mazmunda jazıwdı biledi, waqıt ushın áhmiyetli máselelerdiń átirapında quradı, máselen, «At sawdasındaǵı aldawshılarǵa qarsı» degen satirasında kolxoz malın baqpay, azdırıp, tozdırǵan, ólimshi halına ákelgenlerdiń ústinen kúledi:

Bir qaǵa almay kirpik-qasın,

Sorǵalatqan kózden jasın,
Kótere almay gewde-basın,
Árman menen jatqan eken.

Shayır oqıwshınıń kóz aldına arıq attıń súwretin qoldan salǵanday etip kórsetedi. Shayırdıń «Ógizlerden xabarıń joq» degen qosıǵında kolxoz malına qaramay, juwapkershilikti sezbegen jalqawdı sınaydı. Sadıq Nurımbetovtıń «Kúsh-kóliklerden arza», «Shalaǵay bolmań hár iske» qosıqlarında jámiyetlik áhmiyetli temanı kótere bilgen. Shayır kolxozdıń qarawsız qalǵan kúsh-kóliklerin sóyletedi hám biyǵam basshılardı ótkir sınǵa aladı:

Belde quwat, ayaqta joq dármanım,

Jay tappay suwıqta qalǵan ármanım,
Semiz waqta awır júkti mindirgen,
Arıqlatıp qashqanlarǵa hayranman.
Mayrıldıq ministen hám de arbadan,
Mezgilinde jem jemedik dorbadan,
Jalqawlardıń dámesi bar shorbadan,
Kúsh mallların soyǵanlarǵa hayranman.

Joqarıda aytqanımızday, Sadıq shayırdıń satiraları belgili bir waqıyaǵa qurıladı. Onıń xojalıq basshılarınıń shalaǵaylıǵın jazǵan «Shalaǵay bolmań hár iske» qosıǵı usınday. Bunda qımbatlı at satıp alıp, onı qarawsız qaldırǵanlardı, kórmey-bilmey sawda qılǵanlardıń jónsiz háreketi ústinen kúledi:

Qay waq kórseń baylanıp tur,

At qobızday saylanıp tur,
Qazıqların aylanıp tur,
Quwraq samtıq salǵan eken.

Ne qılsın haywan jemeydi,

Zibanı joq sóylemeydi,
Biziń atlar shóllemeydi,
Degen sózler bolǵan eken.

At shólley me ash bolǵan soń,

Bilmes olar más bolǵan soń,
Bul sawdaǵa bas bolǵan soń,
Shayır kórip aytqan eken.