Ибрайым Юсупов

Lirikası. İ.Yusupov lirik shayır sıpatında jaqsı belgili. Onıń dóretpesiniń negizgi ózegi bolǵan lirikalarınıń tematikasınıń ózinshellik belgilerin ańlaw ushın «Kúnshıǵıs jolawshısına» qosıǵı xarakterli shıǵarma. Bunda ol tuwǵan jeriniń bay tábiyatı, eń tiykarǵısı miymandos, miynetkesh xalqı haqqında jırlaydı. Tuwǵan jeri, xalqı menen maqtanıw hesh qashan da hesh bir shayır ushın jat emes, bul dástúrli jol:

Óz eliniń bir múyeshin aralap,

Júreginde máńgi saqlap ketiwge,
Kúnshıǵısqa sapar shekken azamat,
Asıq dostım biziń jaqqa jetiwge.

Shayırdıń lirikasınıń da tematikası usı tuwılǵan jeri, onıń burınǵı hám házirgi tariyxı menen baylanıslı.

Ádebiyattıń keń arnawlı temalarınıń biri doslıq, Watan haqqında ekenligi belgili. Shayır qaraqalpaq xalqınıń uzaq tariyxınan baslap, búgingi qolı jetken tabısların, onıń negizgi dereklerin, gúllengen eldi, bawırman birlikti bálent lapız benen jırlaydı. Eń aldı menen shayırdıń ana topıraǵı, kindik qanı tamǵan jeri menen baylanısı jaqsı seziledi:

Kindik qanım tamǵan jerim,

Azat awılı – Tallı jaǵıs,
Altın besigimseń naǵız,
Tallı jaǵıslı sayamsań,
Men qus bolsam, sen uyamsań,
Awzımdaǵı márgiyamsań.

İ.Yusupovtıń tuwǵan jeri, ana jeriniń tábiyatı, onıń kózge ısıq kelbeti – shayırdıń poeziyasına qaytalanbas obrazı menen kirdi. Kózge ısıq kóringen «Qıysıq soqpaq» shayırdı ullı gúzar jolǵa basladı.

«Ana tilime» qosıǵı óziniń mazmunı jaǵınan uzaq tariyxtı eske túsiretuǵın shıǵarma. Bunda patriotlıq maqtanısh sezimi filosofiyalıq oyshıllıq penen jetkerilgen:
Jıraw seni báygi atınday baplaǵan,
Sheshenler seni dawda shıntlap taplaǵan,
Alpamıslar uran etip urısta,
Berdaq seni qural etip saplaǵan.

Ana tilim – sen basqadan ayırmam,

Sen turǵanda men de ádewir shayırman,
Sonsha qatal súrginlerde joǵalmay,
Bul kúnlerge jetkenińe qayılman.

Óziniń dóretiwshilik saparınıń dáslepki gezinde-aq jazılǵan (1948) «Watan muhabbatı» lirikasında tuwısqan xalıqlar shańaraǵı haqqında tásirli qatarlardı jazıp edi.

«Kewil kewilden suw isher» toplamındaǵı usı atamadaǵı qosıq doslıqtıń, izzet-húrmet hám tatıwlıq penen birliktiń kredosı: «Adam adamnıń quyashı», «Kewil kewilden suw isher». Shayırdıń «Bir adamdı bir adam» qosıǵı da filosofiyalıq teńlikte jazılǵan shıǵarma boldı.

Jaqsılıq ósip-óner me,

Milliondı million súyer me,
Súymegende egerde,
Bir adamdı bir adam.

İ.Yusupovtıń «Alatawdan samal», «Arashan» qosıqları menen birge, Qazaqstan tuwralı shıǵarmalarında da poetikalıq jańalıqlar jaqsı seziledi. Ol Qırǵızstandı: «Jarlarına jas qırannıń párwazın berip, Toqtaǵuldıń qart qıyalın terbegen úlke» dep súwretleydi, al onıń záwlim Alatawın: «Gúzettegi jılqıshıday quntıyıp, aq qalpaǵın basıp kiygen shıńlarıń» dep ol tawlı jerdiń sulıw kórinislerin beriwge umtıladı.

İ.Yusupovtıń Qırǵızstan haqqında jazılǵan qosıqların sońǵı jılları dóretken «Qırǵızlarǵa», «Men súyemen qırǵızdıń Alatawın», «Narın» shıǵarmaların ádewir tolıqtıra túsedi. Bularda shın júrekten aytılǵan, kórkemlikke ótken kewil sırı bar, búkpelemey berilgen ıssı júrek tolqını bar.
Dúńya júzindegi haq niyetli adamzattıń doslıǵın jırlaw, olardıń quwanıshı menen qayǵısına ortaqlasıw, adamlar ushın jat emes. Bul temaǵa arnalǵan shayırdıń qosıqları poeziyamızdıń tematikasın keńeytti. İ.Yusupovtıń «Shıbıǵı sınsa shınardıń» atlı qosıǵınıń kúshi mine usında. Biraq ta shayırdıń usı qosıǵında aytajaq tereń filosofiyalıq tolǵanıs, oyshıllıq penen novatorlıq formada berilgenligi kórinedi:

Júzsek te qaysı teńizde,

Júzsek te qaysı qırǵaqta,
Men - kóp ushın, kópshilik,
Men ushın sóyler bul waqta.
Tınıshlıq, doslıq eki sóz,
Saǵınıshlı báhár qusınday,
Kewillerge qurıq basıp,
Aqılǵa uya salmaqta,
Qus ushıwǵa, al adam,
Tuwılar baxıt, erik ushın,
Baxıtlıman, azatpan,
Ǵárezsizben bar kúshim,
Óz baxtıma masayrap,
Jata almayman biraq ta,
Óytkeni men adamman,
Adam-adamlar ushın,
Kubada birew jılasa,
Jas sorǵalar betime,
Kongoda urǵan bir tayaq,
Batar meniń etime, -

deydi shayır.

Lirikalıq poeziyada shayır jasap turǵan ortalıqtıń, jámiyetlik turmıstıń, adamlardıń bir-biri menen qatnasınıń, bolıp atırǵan ullı ózgeris hám usı ózgeristi jasap atırǵan miynet protsessiniń sáwlesi súwretlenedi. Lirikalıq poeziyada shayır óz zamanlaslarınıń sezim tuyǵıların, kewil kúyi menen quwanıshların, umtılıwların hám arzıw-ármanların jırlamay shette qala almaydı. Mine usı baǵıtta waqıttıń kórinisi menen ideyası shayırdıń shıǵarmalarında sáwlelenedi. Álbette, usı shıǵarmaǵa uyıtqı bolǵan waqıyanı shayır qalayınsha jetkeredi, ol oqıwshıǵa qalayınsha tásir etedi? Bul shayırlıq talanttıń kúshi menen múmkinshiligine baylanıslı. Shayırdıń lirikasında baslı orındı miynet, onıń ruwxlanıwshılıq kúshi, adamlardıń miynetke qatnasın súwretlew iyeleydi. Elimizde qaynaǵan miynet payıtı úlken qurılıs, ilim-texnika kúshi menen atlıqqan gaz fontanı, neft`, onı basqarǵan jańa zamannıń azamatları İ.Yusupovtıń kóp ǵana shıǵarmalarınıń teması boldı.
Shayırdıń poeziyasında miynet adamlarında ruwxıy ósiw dárejesin emotsiyalıq túrde súwretlewge áhmiyet beriw menen birge, sol jay adamlardıń dóretiwshilik xarakterdegi miynetiniń jeńisli kúshine sheksiz isenim bildiriledi. Olarǵa tán bolǵan dóretiwshilik kúshti yosh penen jırlaydı. Avtor qaraqalpaq awılındaǵı ullı ózgerislerdiń qatardaǵı jay adamlarǵa, olardıń dóretiwshilik miynetine baylanıslı ekenliklerin kórsetedi. Demek, másele tek miynetti ǵana jırlaw emes, al miynet penen birge ósken, dalanı gúlge bólegen adamdı, onıń ájayıp qaharmanlıǵın jırlawdan ibarat. Respublikamızǵa keńnen belgili bolıp ketken qosıqlardıń biri – «Altın qollar» dep ataladı. Óziniń sazlı muzıkasına jup túsken bul qosıq hámmeniń súyikli shıǵarması boldı.

Gúlge bólep qaraqalpaq dalasın,

Shóllerge ornatqan Gazlı qalasın,
Aq altınnıń teńizine toltırǵan,
Ámiw menen Zarafshannıń jaǵasın.

İ.Yusupov óziniń «Seniń qollarıń» qosıǵında adamlardıń eń jaqsı qásiyetlerin ashıp beriwge umtıladı, avtor bunda oyǵa bay, sózge sheber, konkret túrde oqıwshınıń kóz aldına miynet adamınıń sulıwlıǵın jetkeredi.

Ayna aldında qońır tartsa da,

Xalıq aldında júzlerin jarqın,
Paxta terip qarawıtsa da,
Jeńge seniń qolların altın.

Bul qatarlarda shayır paxtakeshtiń lirikalıq obrazın jasaǵan hám bunda shayırlıq izleniwshiliktiń sátli tabılǵan payıtları bar ekenligin kóremiz.

İ.Yusupovtıń «Paxtakesh baba» qosıǵında da miynet adamlarınıń quwanıshı menen keypin súwretlew jaǵınan jaqsı belgiler bar, qosıqtıń qonımlıǵı, ayqınlılıq – qullası shayırdıń sheberligi birden kórinedi. Jer menen tilles bolǵan gúmis saqallı ǵarrı diyqan óziniń jaqsı sıpatları menen oqıwshınıń kóz aldında turadı:

Mawjıraǵan uyqıǵa batıp,

Jatırǵanda kolxozı onıń,
Miynet yoshı babanı oyatıp,
Polat belge uzatar qolın,
Tal arasınan ay da sıǵalar,
Salar oǵan kózdiń qıyıǵın,
Keń kókirek dalaǵa qarap,
Baba barar tartıp mıyıǵın.

Avtor bul qatarlarda qaraqalpaq tábiyatı, onıń sulıwlıǵın de bergen, shayır súwretlep otırǵan ǵarrı miynette shınıqqan, biziń aramızdan mıńlap tabılatuǵın is mamanı:

Ómir súrip alpıs jeti jıl,

Ne sınawdan ótse de bası,
Ele bir jigittey kúshi bar,
Búgilmegen polat tulǵası.
Miynet etiw súygen ádet,
Qız-jigitler menen bir qatar,
Jeń túrilgen, kókirek ashıq,
Shól basında shapanı jatar.
Mine bul miynet adamnıń tulǵası, onıń ózine tán belgileri.
Shayır shıǵarmalarında kúndelikli miynet kórinisinen úlken juwmaq shıǵarıwshılıq tán. Onıń «Paznalar» qosıǵında dıqqat awdarayıq:

Puwı shıǵıp jańa jabılǵan nanday,

Jas topıraqtıń tanıs xosh iyisi qanday!
Jer betinde tolqın dórep atqanday,
Shımlardı tóńkergen palwan paznalar.

Shayır usı jay ǵana kórinisti zaman talabı menen utımlı túrde baylanıstıra biledi:

İnsan miynetiniń ráhátin kórsin,

Hámme jerde ıǵbal urıǵı ónsin,
Jer bawırın tilse, tek paznalar tilsin,
Quraldı eritip quysın paznalar.

Usı bir-eki qatarlar menen-aq shayır paraxat turmıs, paraxat miynet haqqındaǵı pikirlerdi adamzattıń ármanı sıpatında súwretleydi.

İ.Yusupovtıń sońǵı jıllarda dóretken lirikalarında ómir tájiriybesinen tuwǵan shayırdıń tartımlı oyları bar, ayrıqsha bular onıń tórtliklerinde mol sáwlelengen. Shayırdıń dáslepki umtılıwları menen tanısıp, sońǵı jıllarda jazǵan shıǵarmaların oqısań, «gazetaǵa zaǵarasın orap, semiz boqshasın asınıp, jollardıń shańın suwırıp júrgen» oqıw balasınıń ósiw jolın kóz aldımızǵa ayqın keltire alamız. «Ele esimde sol balalıq qıyal» (1946-jıl) qosıǵındaǵı jaslıqtıń romantikasınıń haqıyqatlıqqa aylanǵanlıǵınıń gúwası bolamız.