Иев а. ҲОжиев ҳозирги узбек тилида форма ясалиши педагогика институтларининг филология факультетлари студентлари учун „махсус курс“ материали Ўзсср маориф Министрлиги тасдиқлаган тошкент—„ЎҚитувчи —1979 Жамоатчилик асосида филология фанлари

Ҳажм, ёш жиҳатдан каттасини, вазифасига (мав- қеига) кўра асосийсини билдирувчисўз олдин(биринчи компонент сифатида) қўлланади: Ота-бола, ака-ука, опа-сингил, хотин- циз, невара- кевара, сигар- бузоц, цўй-цўзи, кўрпа-ёстиц, цозон-товоц, товоц-цошиц, ўтин-чўп, тоғ-тош, катта-ктик, узун-цисца каби- лар.
Маъноси кенгроқ бўлган (умумийроқ тушунчани ифодалайдиган) сўз иккинчи ўринда қўлланади. Бун- дай қўлланиш жуфт сўзнинг умумлаштириш, жамлик
ифодалаш хусусиятйга жуда мос келади: от-улов, хат- хабар, бева-бечора, соя-салцин кабилар. Умуман ол- ганда,'.от ҳам улов, лекин улов сўзи отдан бошқа юк ташийдиган, миниладиган ҳайвонларни ҳам билдиради. Шунга кўра от-улов жуфт сўзида улов сўзи албатта иккинчи ўринда қўлланади.
Жуфт сўз ҳосил қилувчи сўзлардан бири иккин-
чисига нисбатан маънони кучли оттенка билан 'ифода- лайдиган бўлади. Шундай ^; хусусиятга эга бўлгав сўз иккинчи компонент бўлиб қўлланади: якка-ягоиа тош-метин, камбағал-қашшоқ, дод-фарёд чат- тўзон. » ^ >
Баъзи жуфт сўз компонентларининг тартиблани- ши улар ифодалайдиган ҳаракат-ҳолат, вақт, миқдоо ва шу^кабиларнинг қонуний кетма-кетлиги билан боғ­лиқ бўлади. салом-алик, савол-жавоб, эрта-индин беш-олти кабилар. Алик саломдан, жавоб саволдан¹ индин эртадан, олти бещдан кейин бўлади. Шу сабабли юқоридаги жуфт сўзларда алик, жавоб, индин, олтт сўзлари иккинчи ўринда қўлланади.
Демак, жуфт сўз компонентларининг тартибланиши шу компонентлар ифодалайдиган маънонинг ўзаро му- носабати асосида бўлади. Компонентлар ўртасида фарқ- ли хусусият сезиларсиз бўлса ёки умўман бўлмаса, уларнинг- ўрнини алмаштириб қўллаш мумкин бўлади: паст-баланд—баланд-паст, аста-секин—секин-аста каби. Лекин бундай жуфт сўзлар кам миқдорда¹.
Юқорида кўриб ўтилганлардан маълум бўладики, иккала компонента мустақил маъноли, шунингдек, бир компонента маънога эга бўлмаган жуфт сўзларда икки компонентнинг бирликда (жуфт ҳолда) қўлланиши янги лексик бирликни (лексемани) юзага келтирмайди. Шуи-' дай экан, уни сўз ясалиш ҳодисаси деб ҳам бўлмайда, Жуфт сўзлар ифодалайдиган жамлик, умумлаштириш каби маънолар ҳам уларни сўз ясалиш ҳодисасидаа кўра морфологик-ҳодиса деб қараш тўғри бўлишини кўрсатади. Чунки жамлик, умумлаштириш маънолари_э
Шуфт сўз компонентларининг тартиби ҳақида қаранг- Н. К Дмитриев. Парные словосочетания в башкирском языке ' Извес­тия АН СССР, отд.^ гуманитарных наук, №7, 1930, 502— 51.0- бет­лар; А. Ғ. Ғуломов. Узбек тилида сўз ясаш йўллари ҳақида. А. С Пушкин номидаги тил ва адабиёт института асарлари, 1- китоб’ Тошкент, 1949, 07-68- бетлар.
маънони кучайтириш кабнлар сўз формаларига (сўз­нинг у ёки бу формасига) хос хусусиятдир. Бу маънолар .лексик маъно таркибига кирмайди, балки лексик маъ- «ога қўшимча тарздаги маънолар бўлади. Унда-муноа, ора-сира, ўлда-жулда кабиларнинг янги маъно ифо- лялаши жуфт сўз ясалишидан кейинги ҳодиса, маълум вактлар ўтиши билан юз берган ҳодиса део қаралиши керак Чунки, тўс-тўполон, ондг-сонда, лаш-луш каби жуфт сўзларни ҳозирги кундаги актив ясалиш деб баҳолаш учун уларнинг компонентларя ҳозирги кунда хам қўлланаётган бўлиши керак. .