Ihyou ulumid-din

www.ziyouz.com kutubxonasi 35
mahzunlikning ketishi (ya’ni, oxirat haqida o‘ylamaslik), Allohdan qo‘rqmaslik, nafsga
xorlik yetgan chog‘da, uni qo‘llab-quvvatlash, haqni qo‘llashdan ojiz bo‘lish, ichdan
dushman bo‘laturib, zohiriy do‘st tutish, Alloh bergan ne’matini yana qaytarib olishidan
xotirjam bo‘lish, qilgan ibodatlariga suyanib qolish, makr, xiyonat, uzun orzu-havas,
qalb qattiqligi, dunyosi bilan sevinish, yo‘qotgan dunyosiga afsuslanish, maxluqlar bilan
ulfat bo‘lish, ulardan ajragani uchun dahshatga tushish, qo‘pollik, yengiltaklik,
shashqaloqlik, hayo va marhamatning kamligi.
Ushbular va ushbularga o‘xshash qalbning yomon sifatlari fahshning bog‘i va hazar
qilinadigan ishlarning ekinzoridir. Bu sifatlarning ziddi bo‘lgan maqtovga loyiq xulqlar
esa, ibodat va Allohga qurbat hosil qilishning manbaidir.
Demak, ushbu salbiy xislatlarning me’yorlarini, haqiqatlarini, sabablarini, natija va
davolarini bilish ham oxirat ilmidir. Uni o‘rganish, oxirat ulamolari fatvolariga ko‘ra, farzi
ayndir. Bu ilmdan yuz o‘giruvchilar oxiratda podshohlar Podshohining qahriga yo‘liqadi.
Bu ish namoz, ro‘za va haj kabi zohiriy amallardan yuz o‘giruvchilar, dunyo faqihlari
hukmi bilan, dunyo sultonlari qilichi ostida halok bo‘lganga o‘xshaydi. Faqihlar farzi ayn
masalalariki dunyoviy ishlar salohiyatiga bog‘lagan holda qaraydilar. Va bu narsa oxirat
salohiyati bilan ham bog‘liqdir. Agar faqihdan mana shu xislatlar, hatto ixlos yoki
tavakkul yo riyodan saqlanish haqida so‘ralsa, u narsalar farzi ayn bo‘lishiga, ularni tark
etgan kishi oxiratda halokatga yuz tutishiga qaramay, ular haqida gapirishdan tiyiladi.
Agar sen undan li’on, zihor, musobaqa (otchoparlik), o‘q otish haqida so‘rasang,
o‘rganish bilan asrlar tugab ketadigan, ayni paytda hech ehtiyoj sezilmaydigan bu o‘ta
far’iy nozik masalalar haqida tom-tom kitoblarni oldingga terib qo‘yadi. Holbuki, u
masalalardan birortasi biror mamlakatda paydo bo‘lsa, javob qiladigan olim yetarlicha
topiladi. Faqih esa, kechayu kunduz u far’iy masalalarni o‘qib, yodlab, o‘zini qiynaydi,
dini va nafsi uchun muhim bo‘lgan narsadan g‘aflatda qoladi.
Agar faqihdan: «Bunday qilishning boisi nima?» deb so‘ralsa, «Bu din ilmidir, farzi kifoya
bo‘lgani uchun u bilan shug‘ullandim», deb javob beradi. Vaholanki, u o‘zini va
boshqalarni chalg‘itadi. Aqlli kishi biladiki, agar uning maqsadi farzi kifoya haqidagi
buyruqning haqqini ado etish bo‘lganida edi, avval farzi aynni oldinga qo‘ygan bo‘lardi.
Balki boshqa o‘rganilishi kerak bo‘lgan ko‘pgina farzi kifoyalarni ham oldinga qo‘ygan
bo‘lar edi. Qancha-qancha musulmon mamlakatlarida musulmon tabibning yo‘qligidan u
yerlarda musulmon bo‘lmagan tabiblar faoliyat ko‘rsatmoqda. Vaholanki, fiqhiy
hukmlarda tabiblarga aloqador joylarda ularning guvohliklari qabul qilinmasligi aytilgan.
Shundan keyin ham birortasini tib ilmi bilan mashg‘ul bo‘lganini ko‘rmayapmiz. Ular fiqh
ilmi ustida, ayniqsa, ixtilofli va bahsli masalalarda bir-birlarining so‘zlarini botilga
chiqarib, tortishishgani tortishishgan. Holbuki, biror muammo paydo bo‘lsa, javob
qiladigan, fatvo bera oladigan faqihlar Islom diyorlarida to‘lib yotibdi...
Din ilmlariga yomon olimlarning aralashuvi tufayli din ilmi eskirmoqda. Alloh taolodan
yordam so‘rab, Unga iltijo etamizki, shaytonni xursand qiladigan, Rahmonning g‘azabini
keltiradigan g‘ururlardan bizni asrasin.
Zohiriy ulamolarning taqvodorlari qalb sohiblari va botiniy ulamolar fazilatiga iqror
bo‘lganlar. Imom Shofe’iy (r.a.) Shaybon Ro’iy degan zotning huzurlarida go‘yo bola
maktabda o‘qituvchining huzurida o‘tirgandek o‘tirib, u kishidan turli masalalarni so‘rar
edilar.
Ihyou ulumid-din (Din ilmlarini jonlantirish) – Ilm kitobi. Abu Homid al-G’azzoliy