Ihyou ulumid-din

www.ziyouz.com kutubxonasi 7
buyurgan yomon xulqlarni zikr qilaman. Va yana mazkur xulqlarning chegarasini va
haqiqatini aytaman. Keyin u kelib chiqadigan sababini va undan kelib chiqadigan
ofatlarni, keyin uni bilinadigan alomatlarini keltiraman. Albatta oxirida undan xalos
topish uchun kerak bo‘ladigan muolaja yo‘l-yo‘riqlarini zikr qilaman. Bularning har birini
Qur’on oyatlari, hadislar va asarlar bilan qo‘shgan holda zikr qilaman.
Ammo, najot beruvchi amallar choragida esa, unda men har bir maqtalgan xulq va
banda olamlar Parvardigoriga qurbat hosil qilishiga sabab bo‘ladigan siddiq va
muqarrablarning marg‘ub xislatlarini keltiraman. Mazkur xislatlarning har birining
haddini, haqiqatini, uning jalb qilinishiga bois bo‘lgan sababini, undan istifoda
qilinadigan samarasini, ajratib turuvchi alomatini, uni marg‘ub bo‘lishiga sabab bo‘lgan
fazilatini zikr qilib o‘taman. Albatta bunga doir shar’iy va aqliy dalillarni ham keltirib
o‘taman. Darhaqiqat bu ma’nolarning ayrimlari haqida odamlar kitoblar yozgan. Lekin bu
kitob ulardan beshta jihati bilan ajralib turadi: 1) Ular yechmasdan tugun holida
qoldirganlarini yechish, mujmal qilgan o‘rinlarini ochish. 2) Ularning sochib
tashlaganlarini tartibga solish, bo‘lib tashlaganlarini nizomga keltirish. 3) Uzun
qilganlarini qisqartirish, muqarrar belgilab berganlarini qoida holiga keltirish. 4)
Takrorlarini tushirib qoldirish, tahrir qilganlarini sobit qilish. 5)Mazkur kitoblarda
keltirilmagan, fahmga biroz qiyin bo‘lgan (g‘omiz) noaniq ishlarni tahqiq qilish. Zero
barcha kitoblar yagona manhaj asosida yo‘nalgan bo‘lsada, ularning har biri boshqalar
beparvo bo‘lgan ishlardan birini xoslab soliklarga tanbeh bilan keltirgan, yoki tanbeh
bermasada, uni kitoblarda keltirishni unutgan, unutmagan bo‘lsa ham, biron sabab
uning ustidagi pardani ochishdan band qilib qo‘ygan. Bu ilmlarning barchasini o‘z ichiga
olishi bilan birga, bu kitobimizning xususiyatlari shulardir.
Bu kitobni to‘rtta chorak asosida yozishga ikki ish bois bo‘ldi. Birinchisi, bu asosiy bois
hisoblanadi, bu tartibda haqiqatni yuzaga chiqarish va tushuntirish zarurat holiga
kelgan. Zero, oxiratga yuzlanishga sabab bo‘luvchi ilm ikki qismdan iboratdir a)
Muomala ilmi b) Mukoshafa ilmi. Mukoshafa ilmi deganimdan ma’lum narsani kashf
qilishni talab etiladigan ilmni ko‘zlayapman. Muomala ilmidan esa kashf qilish bilan birga
uning amalini talab qilinadigan ilmni nazarda tutaman. Bu kitobdan maqsad faqat
muomala ilmidir. Zero mukoshafa ilmi toliblarning qasd qilgan g‘oyasi va siddiqlarning
umid o‘rni bo‘lsada, uni kitoblarda keltirishga ruxsat yo‘qdir. Muomala ilmiga esa yo‘l
bordir. Lekin payg‘ambar (s.a.v.) halq bilan yo‘l ko‘rsatish va irshod ilmi orqaligina
gaplashgan. Ammo mukoshofa ilmi haqida esa, xalqning fahmi uni ko‘tarishdan qosir
bo‘lganini bilganlari uchun, uni qisqa qilib ramz va ishora yo‘li bilan gapirdilar. Ulamolar
payg‘ambarlar vorislaridir, ular iqtido va ibrat olish yo‘lidan burilishga haqlari yo‘qdir.
Muomala ilmi ham ikki qismga bo‘linadi, a) Zohir ilm, a’zolar amaliga oid ilm. b) Botin
ilm, bu odat yoki ibodat tusida bo‘lsada a’zolar ustidagi joriy bo‘lgan amallar va qalb
amallarini o‘z ichiga oladi. Malakut olamidan iborat bo‘lgan hisdan to‘siq bo‘lin qalbga
vorid bo‘luvchi narsalar maqtalgan va mazammat qilingan bo‘ladi. Bu o‘rinda lozim narsa
shuki, bu ilm ikki qismga: zohir va botinga bo‘lingan. A’zolarga bog‘liq zohir qismi odat
va ibodat qismlariga bo‘linadi. Qalb ahvoli va nafs axloqiga bog‘liq botin qismi esa,
mahmud (maqtalgan) va mazmum (mazammat qilingan) qismlariga taqsinlanadi.
Bularning majmui to‘rt qismdan iboratdir-ki muomala ilmida shu to‘rt qismdan chetga
chiqilmaydi.
Kitob yozilishiga ikkinchi bois, men tolibi ilmlardagi rag‘batning Allohdan qo‘rqmaydigan,
Ihyou ulumid-din (Din ilmlarini jonlantirish) – Ilm kitobi. Abu Homid al-G’azzoliy